Birinci Dünya Savaşı Öncesinde Ortaya Çıkan İngiltere-Rusya İttifakının Ermeni Islahatına ve Kürt-Ermeni İlişkilerine Etkisi

Yıl 2023, Cilt: 16 Sayı: 32, 1 - 21, 20.06.2023

Nejla Günay

https://doi.org/10.19060/gav.1315021

Öz

XIX. yüzyılda yabancı diplomatların Osmanlı topraklarındaki etkinliğini artırdığı, kendi tebaaları ile birlikte gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarını da koruyup kolladıkları görülmektedir. İngiltere, 1878 yılından itibaren Osmanlı Devleti’nin durumunun iyice kötüye gittiğini anladı. Bundan sonra bu devletin yıkımını kendi kontrolü altında tutmak istedi ve bu amaçla Kıbrıs, Mısır gibi stratejik noktaların yönetimini ele geçirdi. Osmanlı topraklarında askerî konsoloslar görevlendirerek burada coğrafî yapı ve topografik özellikleri ortaya koyan çalışmalar yaptırdı. İngiltere, Osmanlı Devleti’nin Ermeni tebaası ile yakın ilişkiler kurdu ve onları ayrılıkçı fikirlere yönlendirerek politika belirlemelerinde yardımcı oldu. Osmanlı aydınlarının yenilik hareketleri İngiltere tarafından desteklenmedi. İngiltere’nin özellikle II. Meşrutiyet’in ilânından hoşnut olmaması İttihat ve Terakki Cemiyeti yöneticilerini hayal kırıklığına uğrattı. İngiltere, Osmanlı Ermenilerinin Rusya ve Almanya gibi devletlerle yakınlaşmaması için çeşitli tedbirler aldı. Ancak Birinci Dünya Savaşı’ndan önce Rusya ile ittifak kurunca Osmanlı Ermenileri ile ilgili kararları Rusya’ya bıraktı. Bu çalışmada; İngiltere’nin, 1878 yılından itibaren Osmanlı Devleti’nin yıkımının kendi kontrolü altında gerçekleşmesine karar verdiği, bu yıkımın şartlarını kendi çıkarlarına göre şekillendirdiği ve bu amacı doğrultusunda Osmanlı Ermenilerini nasıl yönlendirdiği ele alınacaktır. Çalışmada Osmanlı Arşivi Belgeleri ana kaynaklar olarak kullanılacaktır. Yayımlanmış İngiliz Arşivi belgeleri de başvurulan kaynaklardandır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, İngiltere, Rusya, Birinci Dünya Savaşı, Ermeni, Kürt

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA): Babıali Evrak Odası (BEO). 3474/290340, 1326 Z 26; 3872/260521, 1329 M 01; 3872/290344, 1329 Ra 23; 4056/304162, lef 2, 1330 B 12; 4056/304162, lef 1, 1330 B 12; 4085/306358, 1330 L 07; 3980/298468, 1330 M 2; 3980/298468, lef 2,3, 1330 M 2; 4206/315412, 1331 N 15; 4211/315754, 1331 L 06; 4199/314856, 1331 Ş 19.
• BOA. Dâhiliye Nezareti İdarî Kısım Evrakı (DH. İD.). 83-2/43, lef 6-11, 1332 Ra 20.
• BOA. Dâhiliye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı (DH. SYS). 23/2, lef 32-52, 33, 34, 35, 1332 S 17.
• BOA. Hariciye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı (HR. SYS). 83/71, 1911 12 28; 84/20, 1912 11 26; 84/76, 1913 08 07; 2870/106, 1915 07 12; 2881/21, 1915 10 29; 2879/16, 1915 06 28.
• BOA. Meclis-i Vükela Mazbataları (MV). 169/13, 6 Eylül 1328; 171/62, 1330 Z 21; 176/23, 1331; Ca 08; 178/60, 1331 B 23; 179/27, 1331 Ş 18.
• BOA. Yıldız Arşivi Perakende Tahrirat-ı Ecnebiyye ve Mabeyn Mütercimliği(Y. PRK. TKM). 51/47, 1326 Z 01.
• Süreli Yayınlar: Tasvir-i Efkâr, No: 606, 2 Kanunuevvel 1912, s.3.; Şura-yı Ümmet, No: 72-140, 16 Kanunuevvel 1908, s.1.
• Araştırma ve Tetkik Eserler: AKSAKAL, Mustafa; Harb-i Umumi Eşiğinde Osmanlı Devleti Son Savaşına Nasıl Girdi, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010.
• BURÇAK, Rıfkı Salim; Türk Rus-İngiliz Münasebetleri (1791-1941), Aydınlık Matbaası, İstanbul 1946.
• CELİL, Celile vd., Yeni ve Yakın Çağda Kürt Siyaset Tarihi, çev. M. Aras, Pérî Yayınları, İstanbul 1998.
• CHILDS, Timothy W.; Trablusgarp Savaşı ve Türk-İtalyan Diplomatik İlişkileri (1911-1912), çev. Deniz Berktay, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2008. ÇAĞLAR, Burhan; İngiliz Said Paşa ve Günlüğü (Jurnal), Arısanat, İstanbul 2010.
• ÇAYCIOĞLU, Serdar Oğuzhan; Rusya’nın Kafkasya Siyaseti General Paskeviç’in Başkomutanlığı Dönemi (1827-1831), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2021.