Osmanlı Ekonomik Düzeninde Vakıflar

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 35, 1 - 14, 15.12.2024

Mustafa Alkan

https://doi.org/10.19060/gav.1598371

Öz

Osmanlı Devleti, “Osmanlı klasik çağında” üç temel kurumun üzerine oturtulmuştur. Bunlar; dirlik, devşirme ve vakıf müesseseleridir. Bu üç kurumun üzerinde de “Hanedân-ı Âl-i Osman”ın bir numaralı üyesi padişah oturmuştur. Bu sistem içinde padişah, Osmanlı Devleti’nin en temel idari birimi olan her sancakta teorik olarak “en büyük has” sahibi, devşirme sisteminin merkezinde “kapı kullarının [yâni yeniçeriler, süvariler ve enderunluların] efendisi”, nihayet ülkenin imâr ve iskânının dayandığı vakıf -imâret sitesinde de “en büyük vakıf kurucusu”dur. Osmanlı sisteminde “devlet aygıtı” bu üç kurum üzerinde dönüyordu. Dolayısıyla vakıflar, Ömer Lütfi Barkan’ın 1527-1528 yıllarına ait tahrirler üzerinde yaptığı hesaplamaya göre Anadolu, Suriye ve Irak eyaletlerinin toplam gelirlerinin % 14,103’ne, Rumeli eyaletlerinin ise % 5,492’sine sahipti. Bu gelirlerin oranı İstanbul, Edirne ve Bursa gibi pâyitahtlarda % 36’ya kadar çıkmaktaydı. Vakıflar, Osmanlı ekonomik düzenini Avrupa merkezli merkantilist üretimden ayıran ana etmenlerdendi. O halde Osmanlı ekonomik düzeninde vakıfların yeri neydi? Bu temel soru bu çalışmanın ana konusunu oluşturacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Vakıflar, Ekonomik Zihniyet ve Mehmet Genç

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA); BOA, (1152/ 1739) EV. 3341, 16.
• Milli Kütüphane Adana Şer’iyye Sicilleri (AŞS): Safiye binti Abdullah, 1722, MA 607, s. 117: 3
• Akça; Aişe binti Mustafa,1760, AŞS 33, s. 231: 5 Akça;
• Mader-zâde Ali Beşe bin Hüseyin,1760, AŞS 33, s. 235: 10 Akça; Rabia binti Veli, 1760, ŞS 33, s. 146: 5 Akça; Tillioğlu zevcesi Rabi’a hatun ibneti Süleyman, 1761, ŞS1/10: 5 Akça; İmam İbrahim Efendi bin Süleyman Süleyman bin Mehmed, 1762, AŞS 34, s. 72: 5 Akça; Ser-Mahsaran es-Seyyid Hüseyin Ağa, 1762, AŞS 34, s. 82: 15 Akça Fatıma binti Mustafa, 1762, AŞS 34, 39: 3 Akça; Cemile ibneti el-Hac Murad, 1765, AŞS 36, 87: 3 Akça; Şerife Safiye Hatun ibneti Habib es-Seyyid Mustafa Efendi, 1765, AŞS 36, s. 81. Samurcu Usta Mehmed bin Beşir, 1767, AŞS 50, s. 164: 5 Akça; es-Seyyid İshak Efendi bin Ömer Ağa, 1774, AŞS 47, s. 71: 5 Akça; Toplam: 74 Akça Kamile Hatun ibneti Mestan-zâde Mahmud Ağa Vakfiyesi, 1125/1714, AŞS 47, s. 65. Arnavud Talib Ağa ibni Abdullah bin Salih Vakfiyesi, 1291/1875, AŞS 81, s. 176.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA): Ramazanoğlu Halil Bey ve Piri Mehmet Paşa Vakfiyesi, (Ramazanoğlu Vakfiyesi), VGMA, Müstakil Vakfiye Defteri (MV), nu: 646/12; Tercüme Defteri, nu. 1961/413-314. Mahmud Paşa Hanı (Suhte Mahmud Paşa Vakfiyesi, VGMA, 1651, MA 615, s. 188), Şücaüddin Efendi bin Sahibhan bin Abdullah Vakfiyesi, 1291/1875, VGMA, MA 587, s. 85. Alioğlu Halil bin Mustafa bin Hasan Vakfiyesi, VGMA, MA 600, s. 70; Bekir Ağa ibni Halil Vakfiyesi, 1300/1883, VGMA, MA 588, s. 115; Hacı Mustafa Efendi İbni Hacı Ahmed Talhi Vakfiyesi, VGMA, MA 594, s. 247.
• Tapu Arşiv (TK.KKA.): TK. KKA, Adana Evkaf Defteri, nu. 538 (1540).
• ACUN, Hakkı, Manisa’da Türk Devri Yapıları, TTK, Ankara 1999.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet, İslam Hukukunda Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, 2. Baskı, OSAV Yayını, İstanbul 1996.