Alevi-Bektaşi Kültüründe Kadının Yeri: Bulgaristan’da Tekkesi ve Türbesi Olan Kadın Bir Derviş Olarak Kızana ve Kızana Tekkesi Örneği

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 35, 353 - 369, 15.12.2024

Senem Karagöz

https://doi.org/10.19060/gav.1601740

Öz

Kızana Tekkesi on altıncı yüzyılda Eskicuma’da Sait Baba köyünde kurulmuştur. Tekkenin postuna oturduğu düşünülen ilk şeyhi Kızana adlı bir kadın derviştir, tekke ismini de buradan almıştır. Kızana hakkında bilgiler ilk olarak Demir Baba Velâyetnamesi’nde görülmektedir. Kızana; velayetnamede anlatıldığı üzere Demir Baba’nın babası Hacı Dede ve annesi Zahide Başu’nun düğününde gelinin sağdıcı konumundadır. Bu düğünde Kızana’ya El-Hac Dede ve Tursun Baba ile Kademli Baba tarafından hilat giydirilmiştir. Sözlü gelenekte Kızana hakkında anlatılan epey hikâye bulunmaktadır. Bunlardan biri Manisa’da yer alan Sarıkız ile benzer özellikler taşımaktadır. Anlatıların ortak noktası ermiş vasfındaki kadının zamanla halk arasında muteber bir yere gelmiş olması, halka hizmet etmeye başlamasıdır. Bu anlatıların hareket noktası ise Alevi-Bektaşi geleneğine dayandırılmaktadır. Alevi-Bektaşi geleneğinde kadının konumu ile örtüşen değerler Kızana’yı bir kadın derviş olarak tekkenin şeyhlik makamına getirmiş, tekkeye adını verdirtmiştir. Günümüzde hala varlığını koruyan tekkenin misafirlerinin olması, saygınlığını ve Alevi-Bektaşi geleneğinde yerini koruması bakımından önemlidir. Çalışma hazırlanırken arşiv belgelerinden hareketle geçmişten günümüze konumu ve hizmet alanı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Beş farklı fondan tedarik edilen belgeler tekkenin farklı özelliklerine dikkat çekmektedir. Kızana Tekkesi kuruluşu ve işlevi ile ortaya
konulduktan sonra sözlü gelenekteki yeri anlatılmıştır. Alevi-Bektaşi geleneğindeki kadının konumunu göstermesi ve Balkanlar’da erken bir tarihte kurulan tekkenin şeyhinin bir kadın olması bakımından önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Tarihi, Bulgaristan, Alevi-Bektaşi, kadın, Kızana.

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları: BOA, C.EV., 268-13679; BOA, TT.d. 382; E.d. 1847; Ev. D. 18427; BOA, C. ADL., 94-5625.
• Ahmet Cevdet Paşa, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. II, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008.
• Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Haz. Nihal Atsız, Ötüken Yayınları, İstanbul 2016.
• Demir Baba Velâyetnâmesi; Bulgaristan’dan, Veysel Bayram adlı şahıstan edinilmiştir.
• ALKAN, Mustafa, “Hacı Bektaş-ı Velî Tekkesine Nakşibendî Bir şeyhin Tayini: Merkezî Bir Dayatma ve Sosyal Tepki”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 57, Ankara 2011, s. 213-223.
• ALKAN, Mustafa, “Yeniçeriler ve Bektaşilik-Janissaries and the Bectashi Order”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 50, Ankara 2009, s. 243-260.
• AYDIN, Rıza.“Kadıncık Ana Üzerine Tefekkür”, Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslararası Sempozyumu, C. II, Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2004, s. 462-484.
• AZAR, Birol, “Sözlü Geleneğin Kurumsallaşması: Gelenekten Geleceğe Musahiplik Örneği”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, C. 2, Sa. 3, Yozgat 2013, s. 74-87.
• BAHADIR, İbrahim, Alevi ve Sünni Tekkelerinde Kadın Dervişler, Su Yayınları, İstanbul 2005.
• ÇİBİK, Tuba Hatipler – UMAROĞULLARI, Filiz, “Balkanlarda Bektaşilik ve Bektaşi Tekkeleri”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, C. 6, S. 1, İstanbul 2017, s. 468-469.
• DAŞÇIOĞLU, Kemal, “Yeniçeri Ocağı ve Bektaşi Zaviyelerinin Kapatılması”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 34, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Ankara 2005, s. 307-315.