Temel bileşen analizi kullanılarak Doğu Akdeniz Havzası ani taşkın potansiyelinin morfometrik yaklaşımla değerlendirilmesi

Yıl 2021, , 1669 - 1686, 24.05.2021

Müsteyde Baduna Koçyiğit , Hüseyin Akay , Egemen Babaiban

https://doi.org/10.17341/gazimmfd.829390

Cited By: 2

Öz

Bu çalışmada Doğu Akdeniz Havzası’nın ani taşkın potansiyeli morfometrik analiz yardımıyla incelenmiştir. Havza sekiz ana, toplamda 775 adet alt havzaya ayrılmış ve her alt havzaya ait on iki morfometrik parametre hesaplanmıştır. Temel bileşen analizi sonucunda alt havzaların ani taşkın potansiyeline göre sınıflandırılmasında drenaj yoğunluğu, Ro katsayısı ile dallanma, tekstür, uzunluk ve dairesellik oranlarının kullanılmasına karar verilmiştir. Alt havzalar ani taşkın potansiyelleri bakımından çok yüksek, yüksek, orta, düşük ve çok düşük olmak üzere beş kategoriye ayrılmıştır. Elde edilen kategoriler ile havzadaki kayıtlı taşkın olayları karşılaştırılmış, yaklaşımın güvenilirliği ve uygulanabilirliği test edilmiştir. Büyük drenaj alanına sahip ana alt havzalarda başarılı sonuçlar elde edilmiş, küçük drenaj alanına sahip alt havzalarda taşkınların genellikle düşük ani taşkın potansiyeline sahip alt havzalarda yaşandığı, yüksek risk kategorisinde bulunan alt havzalarda ise kayıtlara göre hiç taşkın meydana gelmediği tespit edilmiştir. Bu sonuçların temel bileşen analizinde Doğu Akdeniz Havzası’na ait 775 adet alt havzanın tümünün değerlendirilerek bileşenlerin belirlenmesi olduğu, analiz sonucunda küçük ve yapısal farklılıklara sahip alt havzalarda etkili parametrelerin tüm havza genelinde değerlendirildiğinde etkisini yitirmiş olabileceği düşünülmektedir. Elde edilen sonuçların geliştirilebilmesi için morfometrik parametrelerin yanı sıra yağış akış ilişkisini doğrudan etkileyen bitki örtüsü, arazi kullanımı, havza jeolojisi ile havzadaki su kullanımı gibi faktörlerin de dikkate alınması gerektiği düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Doğu Akdeniz Havzası, ani taşkın potansiyeli, havza önceliklendirilmesi, morfometrik analiz, temel bileşen analizi

Kaynakça

• Uşkay S., Aksu S., Ülkemizde taşkınlar, nedenleri, zararları ve alınması gereken önlemler, Türkiye Mühendislik Haberleri, 47 (4–6), 133, 2002.
• van Aalst M.K., The impacts of climate change on the risk of natural disasters, Disasters, 30 (1), 5–18, 2006.
• Frei C., Davies H.C., Gurtz J., Schär C. , Climate dynamics and extreme precipitation and flood events in Central Europe, Integrated Assessment, 1(4), 281–300, 2000.
• Su Yönetimi Genel Müdürlüğü Taşkın Yönetimi, Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 2017.
• Knuepfer P. L., Montz B. E., Flooding and Watershed Management, Journal of Contemporary Water Research and Education, 138(1), 45-51, 2008.
• Yanmaz A. M., Akarsu Geçişlerinde Taşkın Kaynaklı Problemlerin Değerlendirilmesi, Bildiriler Kitabı, Sel-Heyelan-Çığ Sempozyumu, 44-53, 2007.
• Agarwal C.S., Study of drainage pattern through aerial data in Navgarh area of Varanasi district, U.P., Journal Indian Society of Remote Sensing, 26, 169-175, 1998.
• Reddy G.P.O., Maji A.K., Gajbhiye K.S., GIS for morphometric analysis of drainage basins, GIS India, 4, 9-14, 2002.
• Abdul Rahaman S., Abdul Ajeez S., Aruchamy S, Jegankumar D., Prioritization of sub watershed based on morphometric characteristics using fuzzy analytical hierarchy process and geographical information system-a study of Kallar Watershed, Tamil Nadu, Aquatic Procedia, 4, 1322–1330, 2015.
• Asode A.N., Sreenivasa A., Lakkundi T.K., Quantitative morphometric analysis in the hard rock Hirehalla sub-basin, Bellary and Davanagere Districts, Karnataka, India using RS and GIS, Arabian J. Geosci., 9 (5), 381, 1–14, 2016.
• Adhami M., Sadeghi S. H., Sub-watershed prioritization based on sediment yield using game theory, Journal of Hydrology, 541, 977-987, 2016.
• Arulbalaji P., Padmalal D., Sub-watershed prioritization based on drainage morphometric analysis: a case study of Cauvery River Basin in South India, Journal of the Geological Society of India, 95(1), 25-35, 2020.
• Erdede B., Öztürk D., Kızılırmak Havzasının taşkın potansiyelinin çizgisel, alansal ve rölyef morfometrik indisler kullanılarak değerlendirilmesi, 6. Uzaktan Algılama-CBS Sempozyumu-2016, 392-399, 2016.
• Farhan Y., Anbar A., Al-Shaikh N., Mousa R., Prioritization of semi-arid agricultural watershed using morphometric and principal component analysis, remote sensing, and GIS techniques, the Zerqa River Watershed, Northern Jordan, Agricultural Sciences, 8(1), 113-148, 2016.
• Malik A., Kumar A., Kushwaha D. P., Kisi O., Salih S. Q., Al-Ansari N., Yaseen Z. M., The implementation of a hybrid model for hilly sub-watershed prioritization using morphometric variables: case study in India, Water, 11(6), 1138, 2019.
• Meshram S. G., Sharma S. K., Prioritization of watershed through morphometric parameters: a PCA-based approach, Applied Water Science, 7(3), 1505-1519, 2017.
• Rai P.K., Mohan K., Mishra S., Ahmad A., Mishra V.N., A GIS-based approach in drainage morphometric analysis of Kanhar River Basin, India, Appl. Water Sci., 7, 217–232, 2017.
• Horton R., Erosional development of streams and their drainage basins, hydrophysical approach to quantitative morphology, Geology Society of America Bulletin, 56, 275–370, 1945.
• Strahler A.N., Quantitative analysis of watershed geomorphology, Trans. Am. Geophys. Union, 38, 913–920, 1957.
• Kumar R., Lohani A.K., Nema R.K., Singh R.D., Evaluation of Geomorphological characteristics of catchment using GIS, GIS India, 9 (3): 13-17, 2000.
• Youssef A.M., Pradhan B., Hassan A.M., Flash flood risk estimation along the St. Katherine road, southern Sinai, Egypt using GIS based morphometry and satellite imagery, Environ. Earth Sci., 62 (3), 611–623, 2011.
• Dawod G. M., Mirza M. N., Al-Ghamdi K. A., GIS-based spatial mapping of flash flood hazard in Makkah City, Saudi Arabia, Journal of Geographic Information System, 3(3), 217-223, 2011.
• Ghoneim E., Foody G. M., Assessing flash flood hazard in an arid mountainous region, Arabian Journal of Geosciences, 6(4), 1191-1202, 2013.
• Farhan Y., Anaba O., Flash flood risk estimation of Wadi Yutum (Southern Jordan) watershed using GIS based morphometric analysis and remote sensing techniques, Open Journal of Modern Hydrology, 6 (02), 79, 2016.
• Papatheodorou K. A., Tzanou E. A., Ntouros K. D., Flash flood hazard prevention using morphometric and hydraulic models. An example implementation. In International Congress on “Green Infrastructure and Sustainable Socities/Cities” GreInSus, 14, 30-36, 2014.
• Ozdemir H., Bird D., Evaluation of morphometric parameters of drainage networks derived from topographic maps and DEM in point of floods, Environ. Geol., 56 (7), 1405–1415, 2009.
• Avcı V., Sunkar M., Giresun'da sel ve taşkın oluşumuna neden olan Aksu Çayı ve Batlama Deresi havzalarının morfometrik analizleri, Coğrafya Dergisi, 30, 91-119, 2015.
• Turgu E., Çelik S., Özcan H., 23 Şubat 2015 tarihinde Çeşme’de meydana gelen sel felaketinin lokal bilgiler ve FFGS ürünleriyle taşkın tahmini ve analizi, II. Meteorolojik Uzaktan Algılama Sempozyumu, Antalya, 3-5, 2015.
• Baduna Koçyiğit M., Akay H., Morfometrik parametreler yardımıyla havzada muhtemel taşkın riskinin tahmin edilmesi: Akçay Havzası örneği. Gazi Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, 33 (4), 1321-1332, 2018.
• Utlu M., Özdemir H., Havza morfometrik özelliklerinin taşkın üretmedeki rolü Biga Çayı havzası örneği, Coğrafya Dergisi, 36, 49-62, 2018.
• Taş E., Coğrafi Bilgi Sistemleri teknikleri kullanılarak taşkınrRisk potansiyelinin değerlendirilmesi: Afyonkarahisar Çay Deresi Havzası, İklim Değişikliği ve Çevre, 3 (1), 68-74, 2018.
• Tanrıverdi M., Gerger R., Coğrafi bilgi sistemleri (CBS) tabanlı çok ölçütlü karar analizi ile Şanlıurfa İl Merkezi'nin taşkın alanlarının belirlenmesi, Doktora Tezi, Harran Üniversitesi, 2019.
• TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi Çevre ve Temiz Üretim Enstitüsü, Havza koruma eylem planları hazırlanması projesi Doğu Akdeniz Havzası proje nihai raporu, Gebze, Kocaeli: Türkiye Cumhuriyeti Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 2013.
• Su Yönetimi Genel Müdürlüğü, Doğu Akdeniz Havzası Taşkın Yönetim Planı. Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Tarım ve Orman Bakanlığı, 2019.
• Kantarcı M. D., Akdeniz Bölgesi'nin deniz etkisi altındaki kesimindeki yerleşmelerin ve yanlış arazi kullanımının yarattığı bazı sorunlar, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 87-97, 1986.
• Aktaş E., Doğan H., Sel ve taşkınların sosyo-ekonomik etkileri: Mersin İli Mezitli İlçesi örneği. In ICPESS International Congress on Politic, Economic and Social Studies, 3, 2017.
• Bilici Ö. E., Everest A., 29 Aralık 2016 Mersin selinin meteorolojik analizi ve iklim değişikliği ile bağlantısı, Doğu Coğrafya Dergisi, 22 (38), 227-250, 2017.
• Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, Doğu Akdeniz Havzasında Kirliliği Önleme Çalışmaları Değerlendirme Raporu. Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2016.
• Su Yönetimi Genel Müdürlüğü, Doğu Akdeniz Havzası Su Kalitesi Değerlendirme Raporu, Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 2016.
• Su Yönetimi Genel Müdürlüğü, Doğu Akdeniz Havzası Kuraklık Yönetim Planı. Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 2018.
• Babaiban E., Morfometrik parametreler yardımıyla olası havza taşkın potansiyelinin değerlendirilmesi: Doğu Akdeniz Havzası Örneği. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara, 135, 2020.
• Baduna Koçyiğit M., Babaiban E., Morfometrik parametreler yardımıyla olası havza taşkın potansiyelinin değerlendirilmesi: Doğu Akdeniz Havzası örneği, 1.Ulusal Başkent Disiplinler Arası Bilimsel Çalışmalar Kongresi, 15-17 Mayıs 2020, Ankara.
• Horton R.E., Drainage basin characteristics, Trans. Am. Geophys. Union 13, 350–361, 1932.
• Patel D.P., Gajjar C.A., Srivastava P.K., Prioritization of Malesari mini-watersheds through morphometric analysis: a remote sensing and GIS perspective, Environ. Earth Sci., 69 (8), 2643–2656, 2013.
• Al-Saif H., Assessing flood vulnerability of Wadi Hanifa Basin and surrounding area, Central Saudi Arabia, Journal of Environmental Hydrology, 18, 1–12, 2010.
• Schumm S.A., The evolution of drainage systems and slopes in Badlands at Preth Amboy, New Jersey, Geology Society of America Bulletin, 67, 597–646, 1956.
• Akay H., Baduna Koçyiğit M., Flash flood potential prioritization of sub-basins in an ungauged basin in Turkey using traditional multi-criteria decision-making methods, Soft Computing, 1-13, 2020.
• Bartlett M. S., Tests of significance in factor analysis, British Journal of Psychology, 1950.
• Ersungur Ş. M., Kızılaltan, A., P, Atatürkolat Ö., Türkiye’de bölgelerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması: temel bileşenler analizi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 21(2), 55-66, 2007.
• Kalaycı Ş. (Ed.) SPSS Uygulamalı çok değişkenli istatistik teknikleri, Ankara, Asil Yayın Dağıtım, Elementary Education Online, 12(1), 2006.
• Polat Y., Faktör analizi yöntemlerinin karşılaştırmalı olarak incelenmesi ve hayvancılık denemesine uygulanışı, Yayınlanmamış Doktora Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana, 16, 2012.
• Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü envanteri, 2020.
• Buldur A. D., Pınar A., Başaran A., 05-07 Mart 2004t Göksu Nehri taşkını ve Silifke’ye etkisi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(17), 139-160, 2007.