ORTA ASYA TÜRK KENT MODELLERİ ÜZERİNE BİR TİPOLOJİ DENEMESİ (VIII. YÜZYILDAN XIII. YÜZYILA KADAR)

Yıl 2005, Cilt: 20 Sayı: 2, 0 - , 10.04.2013

Koray Özcan

Öz

Bu araştırmanın amacı; VIII.-XIII. yüzyıl zaman aralığında, Orta Asya Türk siyasal-yönetsel egemenlik coğrafyasında organize yerleşme ve ulaşım sistemi mekânsal yansımaları olarak örgütlendiği öngörülen Orta Asya Türk kent modellerinin zaman-mekân değişimi kapsamında işlevsel-mekânsal niteliklerinin tanımlanmasıdır. Araştırmanın dayanak noktası; Orta Asya coğrafyasının özgün koşulları, Türk kültüründeki askeri kökene dayanan Hakan ya da orduğ yerleşim geleneği, göçebe-yerleşik yaşam ortaklık ya da farklılıkları ve inanç sistemindeki değişim-dönüşüm sürecinin Türk kentlerinin mekânsal kurgusu ya da organizasyonları üzerinde biçimlendirici ya da yönlendirici etkileri olduğudur. Araştırmada, kitabe, metinler ve mitolojik kayıtlar gibi Orta Asya Türk kültür tarihinin özgün kaynaklarının, etnografik-arkeolojik bulgular eşliğinde ayrıntıda irdelenmesi ve elde edilen bulguların harita ve planlar üzerine aktarılmasına dayanan bir metodoloji kurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Orta Asya, Türk kenti, kent modeli, mekânsal evrim.

Kaynakça

• Enver Behnan Şapolyo, Orta Asya Siteleri, Belediyeler Dergisi, 40, Ankara, 1938, 29-31. A. Zeki Velidî Togan, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, Arkadaş, İbrahim Horoz ve Güven Basımevleri, İstanbul, 1942, I, 1-22. Bahaeddin Ögel, İlk Töles Boyları, TTK Belleteni, Ankara, 1948, XII/48, 795-831. Bahaeddin Ögel, Doğu Göktürkleri Hakkında Vesikalar ve Notlar, TTK Belleteni, XXI/81, Ankara, 1957, 99-100. Bahaeddin Ögel, SINO-TURCICA; Çingiz Han ve Çin’deki Hanedanının Türk Müşavirleri, Taipei. 1964, 12. Bahaeddin Ögel, Hun İmparatorluğu Tarihi, I, Ankara, 1981, 145-147. V. M. Jirmunskiy, Sirderya Boyunda Oğuzlara Dair İzler, TTK Belleteni, XXV/99, Ankara, 1961, 471-483. Emel Esin, Orduğ; Başlangıçtan Selçuklulara Kadar Türk Hakan Şehri, AÜ. DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, VII/10-11, Ankara, 1972, 137-140. Safa Öcal, Türklerde Yerleşim ve İlk Türk Şehirleri, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 23 Ankara, 1983, 126-138. Faruk Sümer, X. Yüzyılda Oğuzlar, AÜ. DTCF Dergisi, XVI/3-4, Ankara, 1958, 131-137. Faruk Sümer, Eski Türklerde Şehircilik; Balık ve Kend, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 31, İstanbul, 1984, 1-103. Faruk Sümer, Eski Türklerde Şehircilik, Ankara, 1994. Tahsin Ünal, Eski Türklerde Şehir ve Şehircilik, Türk Kültürü, 135, Ankara, 1974, 171-178. Mustafa Cezar, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul, 1977, 3-8. Reşat Genç, Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, Ankara, 1997. Ramazan Şeşen, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara, 2001. Lev Nikolayeviç Gumilev, Hunlar, İstanbul, 23.
• Wolfram Eberhard, Çin’in Şimal Komşuları; Bir Kaynak Kitabı, Ankara, 1942, 77. Masao Mori, Kuzey Asya’daki Eski Bozkır Devletlerinin Teşkilatı, İÜ. Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 9, İstanbul, 1978, 220. Özkan İzgi, 1978, Hunlar, Göktürkler ve Uygurlarda Geleneksel Festival ve Eğlenceler, İÜ. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 31, İstanbul, 1978, 30-31. İbrahim Kafesoğlu, Türk-İslâm Sentezi, İstanbul, 1985, 79-80. Emel Esin, Gök-Türklerin Ecdadından Tsü-k’ü Meng-Sün (M. 367-433) Devrinde Sanat, Türk Kültürü, 100, Ankara, 1971, 320. Bahaeddin Ögel, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, Ankara, 1981, I-II, 463. Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), Ankara, 1995, II, 566. Ögel, “A.g.m.”, 1957, 93, Esin, “A.g.m.”, 1972, 140.
• Wolfram Eberhard, Eski Türk Devletlerinin Ekonomisi Hakkında İncelemeler I; Toba’ların Hayvancılığı, TTK Belleteni, IX/36, Ankara, 1945, 491. Özkan İzgi, XI. Yüzyıla Kadar Orta Asya Türk Devletleri’nin Çin’le Yaptığı Ticari Münasebetler, İÜ. Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 9, İstanbul, 1978a, 96-97. Tuncer Baykara, Eski Türk İktisadi Hayatı ve Şehir, İÜ. Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 6, İstanbul, 1975, 75-104.
• T. Yılmaz Öztuna, Başlangıcından Zamanımıza Kadar Türkiye Tarihi, İstanbul, 1963, I, 156-157, Tahsin Ünal, Eski Türklerde Tarım, Türk Kültürü, 134, Ankara, 1973, 124-125. İbrahim Kafesoğlu, Türk Bozkır Kültürü, Ankara, 1987, 108-115. Bahaeddin Ögel, İslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara, 1991, 89, 164. Gumilev, A.g.e., 2003, 34-35, 61, 63, 110.
• Ögel, A.g.e., 1991, 155-206. Ernst Diez, “İlk Devirlerden Beri Türk Maden Sanatı”, İstanbul Dergisi, 58, İstanbul, 1946, 9-10. Abdülkadir İnan, Türklerde Demircilik Sanatı, Türk Kültürü, 42, Ankara, 1966, 38-40. Ögel, “A.g.m.”, 1957, 84-85. Ögel, A.g.e., 1995, II, 66-70, Tekin, “A.g.m.”, 1972, 37-48, 100, Tunç, “A.g.m.”, 1980, 48-60.
• Annemarie Von Gabain, Köktürklerin Tarihine Bir Bakış, AÜ. DTCF Dergisi, II/5, 685-695, Ankara, 1944, 685-695. Annemarie Von Gabain, 1950, Köktürklerin Tarihine Bir Bakış: Şehir Gözüyle Step, AÜ. DTCF Dergisi, VIII/3, Ankara, 1950, 373-379, Tuncer Baykara, XI. Yüzyıla Kadar Türk Şehri, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1971, 5-10, Tuncer Baykara, 1994, Göktürk Yazıtlarının Türk İskân Tarihindeki Yeri, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı (1990), Ankara. 1994, 17-29. Şinasi Tekin, Metinlere Dayanarak Eski Türklerde Göçebe (=Ötüken) ve Şehir (=Hoçu) Medeniyetlerinin Tahlili, AÜ. Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, 3, Ankara, 1972, 36-37. Doğan Kuban, Batıya Göçün Sanatsal Evreleri (Anadolu’dan Önce Türklerin Sanat Ortaklıkları), İstanbul, 1993, 67-85. Cengiz Tunç, Eski Türklerde Sosyo-Ekonomik Yapı Üzerine Bir Deneme, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 7, Ankara, 1980, 48-60. Orhan Türkdoğan, Türk Tarihinin Sosyolojisi, İstanbul, 1996, 134-138. Esin, “A.g.m.”, 1972, 135-215. Cezar, A.g.e., 1977, 8-19, Ögel, A.g.e., 1991, 43-89. Sümer, “A.g.m.”, 1984, 1-103. Sümer, A.g.e., 1994.
• Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları I, İstanbul, 1936, 50, 64.
• Orkun, A.g.e., 1936, 170.
• Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları II, İstanbul, 1939, 86
• Orkun, A.g.e., 1939, 88.
• Orkun, A.g.e., 1936, 26.
• Orkun, A.g.e., 1936, 29-30. Ayrıca bakınız: Wilhelm Thomsen, Moğolistan’daki Türkçe Kitabeler, Türkiyat Mecmuası, 3, İstanbul, 1935, 97, 101. Mustafa Gökmen, Eski Türk Kitabeleri, İstanbul. 1980, 17. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, İstanbul, 1970, 4, 17-18. Talat Tekin, Orhun Yazıtları, Ankara, 1988, 5, 9, 15, 37. Orhan Türkdoğan, Türk Toplumunda Sanayinin Gelişimi, Milli Eğitim ve Kültür, 10, Ankara, 1981, 5-22. Mahmut Arslan, Eski Türk Devlet Anlayışı ve Kutadgu-Bilig, Sosyoloji Konferansları (1982), İstanbul, 1984, 122-123. Akdes Nimet Kurat, Gök Türk Kağanlığı, AÜ. DTCF Dergisi, X, 1-2, 1952, 1-56. Tekin, “A.g.m.”, 1972, 37, 47-48, Baykara, “A.g.m.”, 1994, 17-29.
• Kurat, “A.g.m.”, 1952, 22-23. Sümer, A.g.e., 1994, 5-6.
• Sümer, A.g.e., 1994, 7-8.
• R. Rahmeti Arat, Uygurca Yazılar Arasında, Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, III, İstanbul, 1936, 101-112, R. Rahmeti Arat, Eski Türk Hukuk Vesikaları, Türk Kültürü Araştırmaları, 1, Ankara, 1964, 5-53. Ferit Ayiter, Eski Türk Hususi Hukukuna Ait Bazı Notlar, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XI, 1-4, İstanbul, 1949-1950, 417-436. Hüseyin Namık Orkun, Uygur Türklerinde Senet ile Alış-Veriş, Banka, 17-18, Ankara, 33-38, 1954. Özkan İzgi, Uygurlardaki Vergilere Ait Bazı Düşünceler, IX. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1988, 579-585. Özkan İzgi, Turfan Uygurlarında Kiralama Vesikaları, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1991, 767-771. Türkdoğan, “A.g.m.”,1981, 6.
• Tekin Aydın, Anadolu’da İnsan Toplulukları ve Yerleşme İlkeleri Üzerinde Bir Deneme, İstanbul. 1964, 145-146. Fulin Bölen, Anadolu’da Yerleşme Sisteminin Evrim Analizi ve Çağdaş Mekan Düzenleme Politikalarına Etkilerinin İncelenmesinde Bir Yöntem Denemesi, İstanbul, 1978, 14-18.
• Enver Behnan Şapolyo, Orta Asya’da İlk Türk Şehirleri ve Ticaret Yolları, İller ve Belediyeler Dergisi, 9, İstanbul, 1946, 333-336, 356. Cevdet Gökalp, Kaynaklara Göre Orta Asya'nın Önemli Ticari ve Askeri Yolları (M.S.552-999), Ankara, 1973.
• Reşid Rahmeti Arat, Eski Türk Şiiri, 1986, 318. “Nomlug Törülüg-Balık; kanun şehri ya da kanunun vaaz edildiği şehir anlamına gelmektedir”. Le Strange, Şark Halifelerinin Memleketleri; Horasan Bahsi, TTK Basılmamış Tercümeler, 83, tarihsiz, 113-130. Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-İt-Türk Tercümesi, I, Ankara, 1998, 111-113. Wolfram Eberhard, Türkistan Seyahatnamesi 1218, TTK Belleteni, VIII/29, Ankara, 1944, 137-142. Vassiliy V. Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Ankara, 1975, 245-273. Nazmiye Togan, Peygamberin Zamanında Şarki ve Garbi Türkistan’ı Ziyaret Eden Çinli Budist Rahibi Hüen-Cang’ın Bu Ülkelerin Siyasi ve Dini Hayatına Ait Kayıtları, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, IV/1-2, İstanbul, 1964, 21-34. Bahaeddin Ögel, Uygur Devleti’nin Teşekkülü ve Yükseliş Devri, TTK Belleteni, XV/59, Ankara, 1955, 361-379. Bahaeddin Ögel, 2001, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, II, İstanbul, 2001, 63-64. Genç, A.g.e., 1997, 25, 52.
• Wolfram Eberhard, Çin Kaynaklarına Göre, Orta ve Garbî Asya Halklarının Tarihi, Türkiyat Mecmuası, VII-VIII, İstanbul, 1942a, 133, 135-136. Enver Behnan Şapolyo, Orta Asya’da İlk Türk Şehirleri ve Ticaret Yolları, İller ve Belediyeler Dergisi, 9, İstanbul, 1946, 333-336, 356. Muhaddere N. Özerdim, Çin Kaynaklarına Göre Çin Türkistan’ının Şehirleri, AÜ. DTCF Dergisi, VIII/1-2, Ankara, 1951, 233-238. Muhaddere N. Özerdim, Çin Kaynaklarına Göre Çin Türkistan’ının Şehirleri, AÜ. DTCF Dergisi, IX/1-2, Ankara, 1951a, 105-110. Muhaddere N. Özerdim, Çin Kaynaklarına Göre Çin Türkistan’ının Şehirleri, AÜ. DTCF Dergisi, X/3-4, Ankara, 1952, 161-166. Tahsin Banguoğlu, Uygurlar ve Uygurca Üzerine, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Ankara, 1958, 98-100. İnan, “A.g.m.”, 1966, 38-40. A. Zeki Velidî Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş-En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar, İstanbul, 1981, 25-31. Jean-Paul Roux, Orta Asya: Tarih ve Uygarlık, İstanbul, 2001, 166-167. Karl Baikapov, VI.-IX. Yüzyıllarda Kazakistan’daki Şehirler ve Yerleşik Kültür, Türkler, 3, Ankara, 2002, 161-166. Renè Grousset, Bozkır İmparatorluğu: Attila-Çengiz Han-Timur, İstanbul, 1993, 35-36. Hilmi Ziya Ülken, Türkiye Tarihinde Sosyal Kuruluş ve Toprak Rejiminin Gelişmesi, Vakıflar Dergisi, X, Ankara, 1973, 10-11. Baykara, “A.g.m.”, 1975, 75-104. Baykara, A.g.tez., 1971, 56-123. Ünal “A.g.m.”, 1974, 171-178. Togan, A.g.e., 1942-1947, 95. Tunç, “A.g.m.”, 1980, 58, Öcal, “A.g.m.”, 1983, 129-131, Kaşgarlı Mahmud, A.g.e., 1999, I/343-344, 495, III/149.
• Vassiliy V. Barthold, Türkistan Kültür Hayatının Tarihi, TTK Basılmamış Tercümeler, 118, 1927, 53-54. Morris Rossabi, Orta Asya Kervan Ticaretinin Gerilemesi, Tarih Çevresi Dergisi, 14, Ankara, 1995, 33-45. Mustafa Cezar, Türk Tarihinde Kervansaray, VIII. Türk Tarih Kongresi, II, Ankara, 1981, 931-940, M. Kemal Özergin, İpek Yolu-1, Boğaziçi Dergisi, 39, İstanbul, 1985, 7-11. M., Kemal Özergin, İpek Yolu-2, Boğaziçi Dergisi, 38, İstanbul, 1985a, 14-19. Roux, A.g.e., 2001, 27-35. T. Baykara, A.g.tez, 1971, 99-102, 152. Kafesoğlu, A.g.e., 1977, 275. Cezar, A.g.e., 1977, 169-214.
• Wolfram Eberhard, Çin Kaynaklarına Göre Orta Asya’daki At Cinsleri ve Beygir Yetiştirme Hakkında Mâlumat, Ülkü, XVI/92, Ankara, 1940, 172, Wilhelm, Radloff, Sibirya’dan, II, İstanbul, 1957, 450-453. A. Zeki Velidî Togan, Oğuz Destanı: Reşideddin Oğuznâmesi, Tercüme ve Tahlili, İstanbul, 1982, 81. Wilhelm Barthold, Uluğ Bey ve Zamanı, Ankara, 1997, 127.
• V. Minorsky, Tamim Ibn Bahr’s Journey to the Uighurs, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, XII/2, London, 1948, 296. Wilhelm Radloff, Sibirya’dan, I, İstanbul, 1954, 14-15, 28-31 vd. Özkan İzgi, Kao-Ch’ang Uygurları Hakkında, İÜ. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 32, İstanbul, 1979, 8, Özkan İzgi, Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyâhatnâmesi, Ankara, 1989, 31. Marco Polo, Marco Polo’nun Geziler Kitabı, İstanbul, 1985, 105-107. Jean-Paul Roux, Moğol İmparatorluğu Tarihi, İstanbul, 2001a, 458-459. Rossabi, “A.g.m.”, 1995, 34-35.
• Emel Esin, Türkistan Seyahatnamesi, Ankara, 1959, 13. Zengin, A.g.e., 1988, 23. Ergin, A.g.e., 1970, 14. Banguoğlu “A.g.m.”, 1958, 92-95. Jirmunskiy, “A.g.m.”, 1961, 480-483, Cezar, A.g.e.,1977, 380-381. Kafesoğlu, A.g.e., 1977, 275, Baykara, “A.g.m.”, 1994, 19-20. Ögel, A.g.e., 1981, I, 145-147. Ögel, A.g.e., 1995, II/372-373, Kaşgarlı Mahmud, A.g.e., 1998, I/59.
• Muhaddere N. Özerdim, Uygurlar Devrinde Turfan-Karahoço Şehrinde Evler, AÜ. DTCF Dergisi, XVI/3-4, Ankara, 1958, 110-112, 114. A. Von Le Coq, Şarki Türkistan’da Hellas’ın İzleri Peşinde, TTK Basılmamış Tercümeler, 40/5b, tarihsiz, 42-43. Sümer, A.g.e., 1994, 16-17. Roux, A.g.e., 2001, 203.
• Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları III, İstanbul, 1940, 39, 62-64, 104, 115, 117, 123, 157, 181. Gabain, “A.g.m.”, 1944, 688. A. Yakubovski, IX. ve X. Asırlarda İtil ve Bulgar’ın Tarihi Topografisi Meselesine Dair, TTK Belleteni, XVI/62, Ankara, 1952, 275-280. Tuncer Baykara, Türk Şehircilik Tarihinden: Hatun Şehirleri, TTK Belleteni, XLIV/175, Ankara, 1980, 497-510. Cevdet Gökalp, Göktürk Devleti’nin Kuruluşundan Çingiz’in Zuhuruna Kadar Altaylar’da ve İç Moğolistan’da Kabileler, Ankara, 1973, 92, 99. Banguoğlu, “A.g.m.”, 1958, 100. Ögel, A.g.e., 1964, 11, 24. Baykara, A.g.tez., 1971, 89-99. İzgi, A.g.e., 1989, 50, Kaşgarlı Mahmud, A.g.e., 1999, 138.
• A. Zeki Velidî Togan, Ibn Al-Fakih’in Türklere Ait Haberleri, TTK Belleteni, XII/45, Ankara, 1945, 13-14. Baykara, A.g.tez., 1971, 110-117, Baykara, “A.g.m.”, 1994, 24-25, Ünal, “A.g.m.”, 1973, 121-126, Tunç, “A.g.m.”, 1980, 56-57, Grousset, A.g.e., 1983, 219, Kaşgarlı Mahmud, A.g.e., 1998, 62.
• Emel Esin, İslâmiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi ve İslâm’a Giriş, Türk Kültür Tarihinin Erken Çağları Üzerine Araştırmalar, İstanbul, 1978, 140-141. Emel Esin, Türklerin İç Asya’dan Getirdiği Universalist Devlet Mefhumu ve Bunun Ordu (Hükümdar Şehri) Mimarisindeki Tezahürleri, The First International Congress on the Social and Economic History of Turkey, Ankara, 1980, 9-25. Emel Esin, İlteriş Kağan’ın Mezarı Sanılan Şivet-Ulan Külliyesi, IX. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1988, 571. Esin, “A.g.m.”, 1972, 137-138. Cezar, A.g.e., 1977, 26, Ögel, A.g.e., 1991, 174-175, 352-353, Özerdim, “A.g.m.”, 1958, 106, 110.
• Ögel, A.g.e., 1991, 353. Kafesoğlu, A.g.e., 1977, 274.
• Castrum Romanum, Ortaçağ Avrupa kentlerinin kökenini oluşturan Roma dönemi kare plânlı askeri ordugâh yerleşme düzenidir.
• Emel Esin, “Muyanlık” Uygur “Buyan” Yapısından (Vihara) Hakanlı Muyanlığına (Ribat) ve Selçuklu Han ile Medresesine Gelişme, Malazgirt Armağanı, Ankara, 1970, 77. Esin, “A.g.m.”, 1980, 11-12.
• Ögel, A.g.e., 1995, I, 177. “...Köylerde köyün ortasına direk dikilir. Buna şehrin/köyün direği adı verilir. Köy halkı bu direğe saygı gösterir ve belli zamanlarda işleri iyi gitsin diye kurbanlar keser. Bu direk şehirlerdeki demir kazık yerine geçer...”.
• El-Câhiz, Hilâfet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri, Ankara, 1967, 33. R. Rahmeti, Arat, Balık Maddesi, İslâm Ansiklopedisi, 2, İstanbul, 1970, 275-276. Gabain, “A.g.m.”, 1943, 687. Gabain, “A.g.m.”, 1944, 692. Minorsky, “A.g.m.”, 1948, 294-296. Emel Esin, M.IX.-XII. Yüzyıl Uygur Köşklerinden Safranbolu Ev Mimarisine Gelişme, Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Enstitüsü Bülteni, 2/5-6, İstanbul, 1976, 15-18. Emel Esin, Milâdi VII.-X. Yüzyıllarda Sır-Derya Oğuzlarının Maddi Kültürü Hakkında Notlar, VIII. Türk Tarih Kongresi, II, Ankara, 1981, 711-723. Ibn Fazlan, Ibn Fazlan Seyâhatnâmesi; Onuncu Asırda Türkistan’da Bir İslâm Seyyâhı, İstanbul, 1995, 87. Saadettin Gömeç, Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, Ankara, 1997, 81. Togan, A.g.e., 1981, 89, Tuncer Baykara, Türk Tarihi ve Şehir; Türklerde Yerleşik Hayat, Yeni Türkiye, 45, İstanbul, 2002, 426. Baykara, “A.g.m.”, 1994, 26-27. Kaşgarlı Mahmud, A.g.e., 1998-9, I/111-113, 379, III/150.
• Emel Esin, Balık and Ordu, Central Asiatic Journal, XXVII, 3-4, Wiesbaden, 1983, 183-196.
• Kazım Mirşan, Türk Şehirciliği, Arkitekt, 3-4, İstanbul, 1950, 74-77, 85. Esin, 1972, “A.g.m.”,135-175.
• Orkun, A.g.e., 1936, I, 48, 178-181. Gabain, “A.g.m.”, 1944, 692-693. Minorsky, “A.g.m.”, 1948, 295. Gökmen, A.g.e., 1980, 20, 47, 76, 147. Sümer, “A.g.m.”, 1984, 31-35. Sümer, A.g.e., 1994, 29-32. Alâaddin Ata Melik Cuveynî, Tarih-i Cihan Güşa, I, Ankara, 1988, 118-119. Bahaeddin Ögel, Türk Efsaneleri Üzerinde İncelemeler I: Uygurların Menşe Efsanesi, AÜ. DTCF Dergisi, VI/1-2, Ankara, 1948a, 18-19. Bahaeddin Ögel, Şine-Usu Yazıtının Tarihi Önemi: Kutluk Bilge Külkağan ve Moyunçur, TTK Belleteni, XIX/75, s.331-376, Ankara, 1951, 374-375. Saim Sakaoğlu-Ali Duymaz, İslâmiyet Öncesi Türk Destanları, İstanbul, 2003, 210-211.
• Orkun, A.g.e., 1936, I, 28. Zengin, A.g.e., 1988, 23. Ergin, A.g.e., 1970, 14.
• Wilhelm Radloff, The Atlas of Historical Works in Mongolia, Ankara, 1995, 69. Lev Nikolayeviç Gumilev, Eski Türkler, İstanbul, 2002, 509. Minorsky, “A.g.m.”, 1948, 294-296. Togan, “A.g.m.”, 1945, 13-14. Togan, “A.g.m.”, 1964, 31. Baykara, A.g.tez., 1971, 63-67. Baykara, “A.g.m.”, 1975, 82. Esin, “A.g.m.”, 1972, 161-162. Öcal, “A.g.m.”, 1983, 129-131, Sümer, “A.g.m.”, 1984, 37, Cuveynî, A.g.e., 1988, 118-119. Ögel, A.g.e., 1995, II/79-80.
• Minorsky, “A.g.m.”, 1948, 275-305.
• Şinasi Tekin, Hoço-Uygurlarının Medeniyetine Ait Notlar, Bilgi Dergisi, XIII/147, İstanbul, 1959, 10-11. Gabain, “A.g.m.”, 1944, 692. Minorsky, “A.g.m.”, 1948, 294-296. El-Câhiz, A.g.e., 1967, 33. Esin, “A.g.m.”, 1981, 711-723. Esin, “A.g.m.”, 1976, 15-18. Kafesoğlu, A.g.e., 1977, 272-273. Togan, A.g.e., 1982, 86, 96, 105, 109, 111. Ibn Fazlan, A.g.e., 1995, 87. Gömeç, A.g.e., 1997, 81. Kaşgarlı Mahmud, A.g.e., 1998-9, I/111-113, 379, III/150, Baykara, “A.g.m.”, 1994, 26-27.
• Abe Takeo, Where was the Capital of the West Uighurs?, Silver Jubilee, Tokyo, 1954, 435-450, Tekin, “A.g.m.”, 1959, 10-11. İzgi, “A.g.m.”, 1979, 4-7. İzgi, A.g.e., 1989, 55-63.
• Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul, 1968, 32, 142., Vassiliy V. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, Ankara, 1990, 145, 170, 178-181. Arat, “A.g.m.”, 1970, 275-276. Esin, “A.g.m.”, 1970, 76-77. Esin, A.g.e., 1978, 115. Baykara, A.g.tez., 1971, 42-55,138-139.
• A. M. Belenitskiy-I. B. Bentoviç, O. G. Bolşakov, Srednevekoviy Gorod Sredney Azii, Leningrad, 1973. Yılmaz Can, Anadolu Öncesi Türk Kenti, Türkler, 3, Ankara, 2002, 150-160. Nuri Seçgin, Anadolu Türk Şehirciliği, Yeni Türkiye, 45, İstanbul, 2002, 443-444. Wilhelm Radloff, Sibirya’dan, II, İstanbul, 1957, 448-456. Emel Esin, Türk Sanat Tarihinde Karahanlı Devrinin Mevkii, VI. TTK Kongresi, Ankara, 1967, 100-130. Emel Esin, Butan-ı Halaç (M. VII.-X. Yüzyıllarda Halaç Kültürünün Sanat Eserlerinde Akisleri), Türkiyat Mecmuası, XVII, İstanbul, 1972a, 30-44. Esin, “A.g.m.”, 1970, 76-77. Esin, “A.g.m.”, 1972, 163-164. Esin, A.g.e., 1978, 115, 168, Esin, “A.g.m.”, 1981, 713, Baykara, A.g.tez., 1971, 42-55, 63-67, 82-85, 138-139. Cezar, A.g.e., 1977, 28-39, Ögel, A.g.e., 1991, 174-175. Radloff, A.g.e., 1995, 69.
• Youri Yaralov, Architectural Monuments in Middle Asia of the VIII.-XII. Centuries, First International Congress of Turkish Art, Ankara, 1961, 364-370. Barthold, A.g.e., 1927, 56-57.
• Vassiliy V. Barthold, Farsça Ark-Erk, Kale-Citadel, TTK Belleteni, XIII/49, Ankara, 1949, 327-330. Barthold, A.g.e., 1990, 82. Baykara, A.g.tez., 1971, 138-139.
• Halim Baki Kunter, Türk Vakıfları ve Vakfiyeleri Üzerine Mücmel Bir Etüd, İstanbul, 1939, 19-20. İsmet Binark, Türk Dünyasının En Eski İçtimai Yardım Müessesesi; Vakıflar ve Uygur Türklerinde Vakıf, Türk Kültürü, 78, İstanbul, 1969, 426-428. Emel Esin, Türk Dini Mimari Geleneği, Milli Eğitim ve Kültür, 11Ankara, 1981a, 59-66. Emel Esin, Zerefşan Kıyılarında Türk Meliğinin Şehri Kökşibagan’da Hakanlı Devrinden Mescid, Türk Kültürü, 98, Ankara, 1970a, 132-155. Mustafa Kılıç, Türkistan’ın İslâmlaşması, Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevi Sempozyumu, Kayseri, 1993, 229-230. Barthold, A.g.e., 1927, 56-57. Esin, “A.g.m.”, 1967,121-123, Esin, “A.g.m.”, 1970, 79, 83-84, Esin, “A.g.m.”, 1981, 64-65. Kuban, A.g.e., 1993, 142-148.
• R. Şeşen A.g.e., 2001, 225, 232-233, Cezar, A.g.e., 1977, 93, Barthold, A.g.e., 1927, 56-57. Barthold, A.g.e., 1990, 114, Esin, “A.g.m.”, 1970, 83-84, Esin, “A.g.m.”, 1981, 64-65.