DÎVÂNÜ LUGÂTİ’T-TÜRK’TE OĞUZCA OLARAK GEÇEN kündi “rezil, aşağılık” KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE NOTLAR

Yıl 2015, Sayı: 16, 15 - 21, 30.06.2015

Galip Güner

Öz

Dîvânü Lugâti’t-Türk “Türk lehçelerinin Sözlüğü” anlamındadır ve gerçekten de adına yaraşır bir şekilde XI. yüzyıl Türk dünyasında konuşulan Türk lehçelerinin birçoğu hakkında ses, şekil, söz varlığı ve anlam bilgisi düzeyinde önemli bilgileri ihtiva etmektedir. Eserin yazıldığı dönem (1072–1077), aynı zamanda Selçukluların da Türk-İslam tarihinde zirvede oldukları bir zamandır. Bu bağlamda Oğuz Türkçesi, Dîvân’da Kâşgarlı’nın incelediği Türk lehçeleri içerisinde ilk sıralarda yer almaktadır. Dîvânü Lugâti’t-Türk’te Kâşgarlı Mahmud’un ölçünlü Türkçede az kullanılan yahut yaygın olarak kullanılmayan kelimelere yer vermediği bilinmektedir. Eserin ağırlıklı olarak Türkçe kelimelerden oluşan söz varlığı içinde İran dillerinden yapılan genel alıntılar ve anlam alıntıları önemli bir yer tutmaktadır. Bu durum aynı zamanda İran dillerinden yapılan alıntılar için de bir kırılma noktasıdır. Dîvânü Lugâti’t-Türk’e kadar yapılan alıntılamalar çoklukla İslam öncesi döneme aittir ve doğrudan İslam etkisi dışında gerçekleşmiş olan birinci katman alıntılamalardır. Dîvânü Lugâti’tTürk’teki İran dilli birinci katman ögelerin kaynağı ve Türkçeye giriş tarihi, Arapça kelimelerden çok daha eski ve kaynak İran dili bakımından da çoğu zaman belirsizdir. Bu sebepledir ki sözlükte geçen bu birinci katman alıntılamaların bir bölümü, XI. yüzyılda Kâşgarlı’nın dahi anlayamayacağı biçimde dile işlemiş ve Türkçe kökenli sözlerden neredeyse ayırt edilemez bir şekle bürünmüştür. Bu çalışmada tarihî Türk dili alanında ilk defa Dîvânü Lugâti’t-Türk’te tespit edebildiğimiz ve İran dilli bir alıntı olduğunu düşündüğümüz kündi ( ) “rezil, aşağılık, iğrenç” kelimesi üzerinde durulacaktır. Kelimenin kaynağı olduğunu düşündüğümüz Sanskritçe “aptal, üşengeç, tembel, ahmak” anlamına gelen kuntha ve “güçlü, yiğit” anlamını ifade eden kunthah ile birlikte Farsçada mevcut (sıf.) kond ~ kund ( ) “aptal, sersem, anlayışsız” biçimleriyle ilişkisi belirlenmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Dîvânü Lugâti’t-Türk, kündi, Hint-İran, etimoloji

Kaynakça

• ASATRIAN, Garnik; ARAKELOVA, Victoria (2001), “Blunt, Bald and Wise: Iranian kund (-)”, Iran & the Caucasus, Vol. 5, Leiden-Boston: Brill.
• ATALAY, Besim (1999), Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, C. I, 4. baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BOZKURT, Fuat (2012), Kâşgarlı Mahmûd-Dîvânü Lugat-it-Türk (Türk Dili Divanı), Konya: Eğitim Yayınevi.
• CHYET, Michael L. (2003), Kurdish-English Dictionary, Ferhenga Kurmancî-Inglîzî, New Haven and London: Yale University Press.
• CLAUSON, Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, London: Oxford Clarendon Press.
• DANKOFF Robert; KELLY, James (1982), Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-TurkMahmūd al-Kāšġarī), Part I, Harvard University Office of the University Publisher.
• DİLÇİN, Cem (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• EKER, Süer (2009), “Divanü Lugâti’t-Türk ve İran Dillerinden Kopyalar Üzerine I”, International Journal of Central Asian Studies, Vol. 13, Seoul, s. 233-283.
• ERCİLASUN, Ahmet B. (2004), Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ERCİLASUN, Ahmet B.; AKKOYUNLU, Ziyat (2014), Kâşgarlı Mahmud-Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş, Metin, Çeviri, Notlar, Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MANN, Stuart E. (1987), An Indo-European Comparative Dictionary, Hamburg: Helmut Buske Verlag.
• NOURAI, Ali (1999), An Etymological Dictionary of Persian, English and Other Indo-European Languages, U.S.A.: Xlibris.
• ROSSI, A. V. (2002), “Middle Iranian ‘gund’ between Aramaic and Indo-Iranian”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, Vol. 26, The Hebrew University Press, s. 140-171.
• RUSTAMOV, A.R.; KORMUŞİN, İ. V. (2010), Maḫmûd al-Kâşgarî-Dîvân Lugât at-Turk (Svod Tyurkskiḫ Slov), Tom I, Moskva.
• STEINGASS, F. (2005), A Comprehensive Persian-English Dictionary, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• TIETZE, Andreas (1999), Wörterbuch der griechischen, slavischen, arabischen und persischen Lehnwörter im Anatolischen Türkisch, (derleyen) Mehmet Ölmez, İstanbul: Simurg Yayınları.
• TOPARLI, Recep; VURAL, Hanifi; KARAATLI, Recep (2003), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TULUM, Mertol (2011), 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TÜRKÇE SÖZLÜK (2005), 10. baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÜNLÜ, Suat (2013), Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yayınevi.
• WILLIAMS, Monier M. A. (1872), A Sanskrit-English Dictionary, Etymologically and Philologically Arranged with Special Reference to Cognate Indo-European Languages, London: Oxford Clarendon Press.