ESKİ TÜRKLERDE AT VE AT KÜLTÜRÜ (Dünden Bugüne Kırgız Kültürel Hayatı Örneği)

Yıl 2015, Sayı: 16, 111 - 128, 30.06.2015

Kayrat Belek

Öz

Eski çağlarda, Türklerin sosyal ve ekonomik yapısı, genel manada atlı/konar-göçer kültüre dayalıydı. Türklerin kültür hayatını daha iyi anlayabilmek için, at ve atlı kültürünün, Kırgız kültürü içindeki yerini ve fonksiyonunu değerlendirmek gerekir. Çünkü at, Kırgız sosyal hayatının her alanında önemli bir yere sahiptir. Atın evcilleştirilip binek hayvanı olarak kullanılmaya başlanması, Türk kültür ve uygarlığının önemli bir aşama kazanmasını sağlamıştır. At; hızlı, açlığa dayanıklı, dağ silsilelerini aşmaya uygun olması vb. özellikleri ile Türklerin geniş coğrafyalara yayılmasına yardımcı olmuştur. Türklerde at koşum kültürünün çok eski dönemlerde oluşmuş olması, atın bütün Türk boyları için hayati önem taşımasından ileri gelmektedir. Günümüzde, at koşumlarını oluşturan ögeler, birbirlerinden çok uzak olan Türk boylarında dahi tarihe ve coğrafyaya meydan okurcasına hemen hemen aynı isimle anılmaktadır. Bu çalışmada, Eski Türk kültüründe “at”ın öneminin yanı sıra, Kırgızların kültürel hayatında at, at oyunları ve seyislik mesleği ile ilgili bilgilere de yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk uygarlığı, Kırgız kültürü, konar-göçerler, at kültürü.

Kaynakça

• AALTO, O. P. (2000), “Orhon Yazıtları’nda At İsimleri Üzerine”, (Çev. E. AYDIN), Türk Dili, Ankara.
• AKMOLDOYEVA, B. B. (1989), Konevodstvo v Sisteme Traditsyonnogo Hozyaystva Kirgizov (Konets XIX-naçalo XX vv.), Frunze.
• ALEKSEYEV, V. S. (1981), Domaşnaya Loşad Mongolii. Arheologiçeskiye, Etnografiçeskiye i Antropologiçeskiye İssledovaniya v Mongolii. Novosibirsk. Arheologiya Kazahstana, Almatı.
• ARHEOLOGİYA SSSR, (1984), Pod obşey redaktsey akademika Rıbakova B. A,. İzdatel’stvo “Nauka”, Moskva.
• ASADOV, F. M. (1993), Arabskiye İstoçniki o Tyurkah v Rannee Srednevekovie, Baku.
• AYTBAYEV, M. T. (1962), Sotsiyalno-Ekonomiçeskiye Otnoşeniya v Kirgizskom Aile v XIX i naçale XX vekov, Frunze.
• BELEK, K. (2008), Kırgızlarda At ve At Kültürü, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Bişkek.
• BELENSKIY, A. M. (1950), “İstoriko-Geografiçeskiy oçerk Huttalya s Drevneyşih Vremyon do 10 v. n. e.” Material i İsledovaniya po Arheologii SSSR. 15. baskı, Moskva-Leningrad, s.119-120.
• BERNŞTAM, A. N. (1952), “Aravanskie Naskalnıe İzobraceniya i Davanskaya Stolitsa Erşi”. İstoriko-Arheologiçeskie Oçerki Tsentralnogo Tyan-Şanya i Pamiro-Alaya. No. 26, Moskva,Leningrad, s. 222-223.
• BİÇURİN, İ. N. (1998), Sobraniye Svedeniy o Narodah, Obitavşih v Sredney Azii v Drevniye Vremena. I-II, Almatı.
• BORODIN, P. M. (2003), Domestikatsiya i Tsivilizatsiya. Vestnik VOGiS, Moskva.
• CUMAKUNOVA, G. (2009), “Kızgız ve Türkmen Türkçelerinde Atçılık Terminolojisi”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 6/2, s. 40-45.
• ÇINAR, A. A. (1993), Türklerde At ve Atçılık, Ankara.
• ÇINAR, A. A. (1995), “Divanu Lügati’t-Türk’te At Kültürü”, Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık, İstanbul.
• DEMİRBİLEK, S. (2005), “Kutadgu Bilig’de At Kültürü”, Millî Folklor, İstanbul, s. 134-138.
• DOĞAN, O. (2006), Bozkır Kavimlerinin Kültür ve Mitolojilerinde At, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi.
• DURMUŞ, İ. (1997), “Bozkır Kültürünün Oluşumu ve Gelişiminde At”, Gazi Üniversitesi F.E.F. Sosyal Bilimler Dergisi, 2, s. 13-19.
• EBERHARD, D. W. (1996), Çin’in Şimal Komşuları, Ankara.
• ELÇİN, Ş. (1995), “Türklerde Atın Armağan Olması”, Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık, İstanbul, s.160.
• GRAÇ, A. D. (1980), Drevniye Koçevniki v Sentre Azii, Moskva.
• HUDYAKOV, Y. S. (1995), Kırgızı na Prostorah Azii, Bişkek.
• İSLAMOV, U. İ. (1990), “Drevneyşaya Peşernaya Paleolitiçeskaya Stoyanka Sel-Unkur v Ferganskoy Doline”, Rossiyskaya Arheologiya, 2. Vıpusk, Moskva, s.115-127.
• İSLAMOV, U. İ. (1998), “K Voprosu Drevneyşey İstorii Tsentralnoy Azii”. Kamennıy Vek Kazahstana i Sopredelnıh Territoriy, Almatı, 119-127.
• İstoriya Kırgızskoy SSR, (1984), I. Frunze.
• İstoriya Vostoka: Vostok v Drevnosti, (1997), I, Moskva.
• KAFESOĞLU, İ. (2002), Türk Milli Kültürü, İstanbul.
• KAMOLİDDİN, Ş. (2006), “K Voprosu o Razvitii Konevodstva v Sredney Azii v Sredniye Veka”, Journal of Turkic Civilization Studies. II, Bishkek, s. 119-127.
• KLYAŞTORNIY, S. G. (1964), Drevnetyurkskie Runiçeskie Pmyatniki Kak İstoçnik Po İstorii Sredney Azii, İzdatel’stvo: “Nauka”, Moskva.
• KLYAŞTORNIY, S. G.; SAVİNOV, D. G. (2005), Stepnıe İmperii Evrazii, St.-Petersburg.
• KOROBKOVA, G. F. (1998), “Mezolitiçeskiye Ohotniki i Sobirateli Ferganskoy Dolin”. Novıe o Drevnem i Srednevekovom Kırgızstana. 2. baskı, Bişkek, s. 119-127.
• KUZMINA, E. E. (1977), “Rasprostraneniye Konevodstva i Kulta Konya u İranoyazıçnıh Plemyon Sredney Azii i Drugih Narodov Starogo Sveta”. Srednaya Aziya v Drevnosti i Srednevekovie (İstoriya i Kultura). Moskva, s. 28-29.
• LATTIMORE, O. (1951), “The Steppes of Mongolia and The Characteristics of Steppe
• Nomadism”, The Bobbs-Merrill Reprint Series in The Social Sciences, New York, s.58-61.
• LIGETI, L. (1962), “Attila ve Hunlar”, Asya Hunları, İstanbul.
• LINDNER, R. P. (1981), “Nomadism, Horses and Huns”, Past and Present, Oxford, s. 3-19.
• MACKERRAS, C. “Relations between the Uighurs and Tang China, 744-840”, Journal of Turkic Civilization Studies I, Bishkek, 2004, s. 102-104.
• MASANOV, N. E. (2002), Koçevaya Tsivlizatsiya Kazahov: Osnovı Cizne Deyatelnosti Nomadnogo Obşestva, Almatı.
• MASSON, V. M. (1984), “Kirgiziya v Epohu Paleometalla. Razloceniye Pervobıtnoobşinnogo Stroya”, İstoriya Kirgizkoy SSR, C. I, Frunze, s. 106-114.
• MATSUBARA, M. (2005), “Joron Yûrashiashino Kouchikuni Mukete”. Yûrashia Sougen Karano Messege: Yûboku Kenkyu no Saizensen, Ed. M. Matsubara - Y. Konagaya - H. Yang, Tokyo, s.11-33.
• MEZOLIT SSSR, (1989), Pod obşey redaktsey akademika Rıbakova B. A. İzdatel’stvo “Nauka”, Moskva.
• MOKEYEV, A. (2002), “XVI-XVIII. Yüzyıllardaki Tanrı Dağları Kırgızlarının Siyasi Teşkilatındaki Kadim Unsurlar”, Kırgız Devleticiliği Dergisi, Özel sayı, s. 40-42.
• MOLODIN, V. İ. (2014), “Bronzovoe Naverşiye Seyminskogo Tipa s Konem”, The Aryans in the Eurasian Steppes: the Bronze and Early Iron Ages in the Steppes of Eurasia and Contiguous Territories: Elena Kuz’mina Memorial Volume, Barnaul: Altai State University Press, 2014, s. 86-90.
• NEFYEDKIN, A. K. (1997), “Boevıe Kolesnitsı v Drevney Gretsii (XVI - I vv. do n. e.)”, Avtoreferat, Sankt-Petersburg, s. 3-6.
• NEOLIT SSSR, (1964), Pod obşey redaktsey akademika Rıbakova B. A. İzdatel’stvo “Nauka”, Moskva.
• NESTEROV, S. S. (1982), “Pogrebeniye s Konem na r. Taştık”, Arheologiya Severnoy Azii, Novosibirsk, s. 95-102.
• NESTEROV, S. S. (1999), Kon v Kultah Tyurkoyazıçnıh Plemen Sentralnoy Azii v Epohu Srednevekovya, Novosibirsk, s.3.
• NOVOCENOV, V. A. (2014) “Andronovskaya İzobrazitel’naya Traditsiya v Petroglifah Epohi Bronzı Tsentral’noy Azii”, The Aryans in the Eurasian Steppes: the Bronze and Early Iron Ages in the Steppes of Eurasia and Contiguous Territories: Elena Kuz’mina Memorial Volume. Barnaul:
• Altai State University Press, s. 455-468.
• OKLADNIKOV, A. P. (1980), Petroglifı Mongolii, Leningrad.
• OROZBEKOVA, C. K. (1997), “Manas” Eposundagı Tulparlardın Körköm Obrazı, Bişkek.
• ÖGEL, B. (1979), Türk Kültür Tarihine Giriş, C. I-VII, Ankara.
• P’YANKOV, İ. V. (2014), “K Voprosu ob Etniçeskoy Situtsii v Stepyah Evrazii”, The Aryans in the Eurasian Steppes: the Bronze and Early Iron Ages in the Steppes of Eurasia and Contiguous Territories: Elena Kuz’mina Memorial Volume, Barnaul: Altai State University Press, s. 147-150.
• PALEOLIT SSSR, (1984), Pod obşey redaktsey akademika Rıbakova B. A. İzdatel’stvo “Nauka”, Moskva.
• PETRENKO, A.; ASILGARAYEVA, G. (2007), “Konevodstvo v Kulture Narodov Volgo-Uralskogo Regiyona: Perspektivı İssledovaniya”, Srednevekovaya Arheologiya Evraziyskih Stepey, II, Kazan, s.120.
• POTAPOV, L. S. (1977), Kon v Verovaniyah i Epose Narodov Sayano-Altaya, Leningrad.
• RAHMANALİYEV, R. (2002), İmperiya Tyurkov, Tyurkskiye Narodı Mirovoy İstorii s X v do n. e. po XX v. n. e. Moskva.
• SERTKAYA, O. F. (1995), “Eski Türk Kültüründe At”, Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık, İstanbul, 1995, s.26.
• SÜMER, F. (1995), “Eski Türk Atçılığı Hakkında Notlar”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Sayı: 107, Kasım, Ankara.
• SÜMER, F. (1995), Türklerde Atçılık ve Binicilik, İstanbul.
• ŞAHİN, İ. (2006), “1638 Bağdat Seferinde Zahire Nakline Memur Edilen Yeniil ve Halep Türkmenleri”, Osmanlı Döneminde Konar-Göçerler, İstanbul, s. 201.
• ŞAHİN, İ. (2008), “Nevruz ve Kırgızistan’da Nevruz Kutlamaları”, Eurobirlik, Sayı: 40, İstanbul, s.24.
• ŞER, Y. A. (1980), Petroglifı Sredney i Tsentralnoy Azii, Moskva.
• TABALDİYEV, K. Ş. (1996), Kurganı Srednevekovıh Koçevıh Plemyon Tyan-Şanya, Bişkek.
• TEKİN, T. (2006), Orhon Yazıtları, Ankara.
• TOKTABAY, A. (2004), Kult Konya u Kazahov, Almatı.
• VAYNŞTEYN, S. İ. Mir Koçevnikov Tsentra Azii, Moskva, 1991.
• VIYATKIN K. V. (1968), “Kult Konya u Mongolskih Narodov”, Sovetskaya Ensiklopediya, İzd. 6. Moskva.
• ZUYEV, Y. A. (1960), “Tamgi Loşadey iz Vassalnıh Knyacestv”, Novıe Materiyalı po Drevney i Srednevekovoy İstorii Kazahstana, Alma-Ata, s. 94-95.