Based Compound Verbs in the New Uyghur Turkish

Yıl 2013, Cilt: 1 Sayı: 13, 59 - 80, 01.09.2013

Aysun Demirez Güneri

Öz

The Turkish vocabulary enriches by means of the language activities such as derivation, compounding, becoming stereotyped in every term and every dialect of Turkish language. Compound verbs are verb types which are formed with the compounding method and a noun and an auxiliary verb or two different verbs come together and meet a concept. In compound verbs consisting of a compound of two verbs, the first verb is in the formation of verbal adverb in the terms of its form. The verbs such as bil- ( to know), ver- (to give), dur- (to stop), yaz- (to write), gel-( to come), gör- (to see), kal- (to stay) are used as the auxiliary verbs in this structure. While the main verbs protect their own senses in this formation of compound verbs, the auxiliary verbs describe the main verb by means of the senses such as ability, urgency, continuity, a close escape etc.In the new Uyghur Turkish, in the compound verbs consisting of the compound of two verbs in the formation of ‚verbal+auxiliary verb‛, the main verb is attached to the auxiliary verb generally with the verbal adverb affixes, -(I)p, –A, -y. The necessary element in order to meet the motion which the main verb shows and explain the type of that motion is the auxiliary verb. In the new Uyghur Turkish, a part of the structures formed by the combination of two verbs compounded : aparmaq (élip barmaq), apçiqmaq (élip çiqmaq), apqalmaq (élip qalmaq), apqaçmaq (élip qaçmaq), aptaşlimaq (élip taşlimaq), bérivetmek, boyivetmek, buzuvetmek, caylişivalmaq, çeylivetmek, çéçivetmek, çékivalmaq, çiqirivetmek, çiqirivalmaq, ekketmek (élip ketmek), ekkirmek(élip kirmek), epçiqmaq (élip çiqmaq), eppermek (élip bermek), eppérilmaq (élip bérilmaq), bésivalmaq etc.In this study, compound structures and the forms of these verbs with voice suffixes, the nominalized forms of them by means of becoming streotyped were determined from the important dictionaries of the Uyghur Turkish Language Hazirki Zaman Uygur Tiliniň İzahlik Lugiti (1998) and Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (1995) and the available examples are added to the study by being classified. These two important dictionaries of Uyghur Turkish Language include dialectological materials as well as the standard language

Anahtar Kelimeler

The New Uyghur Turkish, compound verbs, based verbs

Yeni Uygur Türkçesinde Tabanlaşmış Birleşik Fiiller

Öz

Türkçenin her döneminde, her lehçesinde türetme, birleştirme, kalıplaşma gibi dil olaylarıyla söz varlığı zenginleşmiştir. Birleşik fiiller; birleşme yöntemiyle oluşmuş, bir isim ile bir yardımcı fiilin veya iki ayrı fiilin bir araya geldiği ve bir kavramı karşıladığı fiil çeşitleridir. İki fiilin birleşmesinden meydana gelen birleşik fiillerde birinci fiil, şekilce zarf-fiil kuruluşundadır. Bil-, ver-, dur-, yaz-, gel-, gör-, kal- gibi fiiller bu yapıda yardımcı fiil olarak kullanılır. Bu kuruluştaki birleşik fiillerde esas fiil kendi anlamını korurken, yardımcı fiil, yeterlik, tezlik, sürerlik, yaklaşma vb. anlamlarla esas fiili tasvir eder. Yeni Uygur Türkçesinde ‚fiilimsi + yardımcı fiil‛ kuruluşundaki iki fiilin birleşmesiyle ortaya çıkan birleşik fiillerde, asıl fiil yardımcı fiile çoğunlukla -(I)p, –A, -y zarf fiil ekleriyle bağlanmaktadır. Asıl fiilin belirttiği hareketi karşılamak ve o hareketin tarzını açıklamak için gerekli olan unsur, yardımcı fiildir. Yeni Uygur Türkçesinde iki fiilin birleşmesi ile kurulan yapılardan bir bölümü kaynaşarak taban hâline gelmiştir: aparmaq (élip barmaq), apçiqmaq (élip çiqmaq), apqalmaq (élip qalmaq), apqaçmaq (élip qaçmaq), aptaşlimaq (élip taşlimaq), bérivetmek, boyivetmek, buzuvetmek, caylişivalmaq, çeylivetmek, çéçivetmek, çékivalmaq, çiqirivetmek, çiqirivalmaq, ekketmek (élip ketmek), ekkirmek(élip kirmek), epçiqmaq (élip çiqmaq), eppermek (élip bermek), eppérilmaq (élip bérilmaq), bésivalmaq vb. Bu çalışmada, taban hâline gelmiş yapılar ve bu fiillerin çatı eki almış biçimleri, kalıplaşma yoluyla isimleşmiş şekilleri Uygur Türkçesinin önemli sözlüklerinden Hazirki Zaman Uygur Tiliniň İzahlik Lugiti (1998) ve Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (1995)’nden tespit edilmiş, mevcut kullanım örnekleri sınıflandırılarak çalışmaya dâhil edilmiştir. Uygur Türkçesinin bu iki önemli sözlüğü, ölçünlü dilin yanı sıra diyalektolojik malzemeyi de barındırmaktadır

Anahtar Kelimeler

Yeni Uygur Türkçesi, birleşik fiiller, tabanlaşmış fiiller

Kaynakça

• AKALIN, Mehmet (1988), Tarihî Türk Şiveleri, Ankara: TKAE Yayınları.
• ARIKOĞLU, Ekrem (2005), Örnekli Hakasça- Türkçe Sözlük, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ATALAY, Besim (1972), Divanü Lûgat-it –Türk Dizini, Ankara: TDK Yayınları.
• AZƎRBAYCAN DİLİNİN İZAHLI LÜĞƎTİ (2006), 4 cild, Bakı: ‚Şǝrq-Qǝrb‛.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1968), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• ÇELİKBAY, Ayhan (2010), ‚Yeni Uygur Türkçesinde yat- ve tur- Tasvir Fiillerinin Bildirme Kiplerinde Ekleşmesi Üzerine‛, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi S. 24, Bişkek, 43-64.
• DEMİR, Nurettin (1994), ‚Birleşik Fiiller ve Vurgu (-iver) Şeklinin Görevlerini Tespitte Vurgunun Rolü)‛, TDAY- Belleten, Ankara: TDK Yayınları.
• DENY, Jean (1995), Türk Dili Gramerinin Temel Kuralları (Türkiye Türkçesi), Ankara: TDK Yayınları.
• DİLÇİN, Cem (1991), Süheyl ü Nev- Bahar, Ankara: TDK Yayınları.
• ECKMANN, J. (2005), Çağatayca El Kitabı, (Çev. Günay Karaağaç), Ankara: Akçağ Yayınları.
• EMET, Erkin (2008), Doğu Türkistan Ağızları, Ankara: TDK Yayınları.
• ERCİLASUN, Ahmet B. (2004), Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ERGİN, M. (1980), Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• GABAIN, A. Von (1998), Eski Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• GANİYEV, Fuat. A. (2010), Tatarcada Birleşik Fiiller, (Çev. Caşteğin Turgunbayer), Ankara: TDK Yayınları.
• HAMİLTON, James Russell (1998), İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Ankara: TDK Yayınları.
• KARAHAN, Leyla (1994), Erzurumlu Darîr Kıssa-i Yusuf, Ankara: TDK Yayınları.
• KARAHAN, Leyla (2011), Türk Dili Üzerine İncelemeler, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KARAHAN, Leyla (2011), Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KORKMAZ, Zeynep (1998), ‚Türkçede Birleşik Fiiller ve Anlam Kaymaları‛, Türk Dili, S. 559, Ankara: TDK Yayınları, 3-14
• MA’RUJOV, Z. M. (1981), Uzbek Tilining Lugati, Ozbekistan SSR Fanlar Akademiyası A.S. Puşkin Nomidaqi Til Va Adabiyet İnstituti, İkki Tomli, Moskva: ‛Rus Tili‛ Naşriyati.
• MERHAN, Aziz (2008), ‚Özbek Dilinde Betimleyici (Deskriptif) Eylemler‛, TUBA, JTS 32, I., 367- 383.
• MERHAN, Aziz (2011), Özbek Dilinin Grameri, İstanbul: Eren Yayıncılık.
• NADZHİP, E.N. (1971), Modern Uigur, Moscow: ‚NAUKA‛ Publishing House.
• NECİPOVİÇ NECİP, Emir (1995), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (Çev. İklil Kurban), Ankara: TDK Yayınları.
• ÖNER, Mustafa (2009), Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• ÖZTÜRK, Deniz (2008), Türkiye Türkçesinde Anlamca Kaynaşmış Deyimleşmiş Birleşik Fiiller, Ankara: TDK Yayınları.
• ÖZTÜRK, Rıdvan (1997), Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, Ankara: TDK Yayınları.
• ÖZTÜRK, Rıdvan (2010), Yeni Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• PRİTSAK, O. (1959), ‚Das Neuuigurische‛ (in: Jean Deny, Kaare Grİnbech, Helmuth Schell and Zeki Velidi Togan (eds)), Philologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• SCHAMİLOĞLU, Uli (1996), ‚Türk Dillerinde Yardımcı Fiiller Sorunu‛, Uluslararası Türk Dili Kongresi1988 (26 Eylül-3 Ekim 1988), Ankara: TDK Yayınları, 153-168.
• TANIKLARİYLE TARAMA SÖZLÜĞÜ IV (1957), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• TEKİN, Talat (2003), Orhun Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9, İstanbul: Mehmet Ölmez Yayınları.
• TEKİN, Talat vd. (1995), Türkmence –Türkçe Sözlük, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 18, Ankara: Mehmet Ölmez Yayınları.
• TÖMÜR, Hamit (1987), Hazirki Zaman Uygur Tili Grammatikisi (Morfologiye), Milletler Neşriyati: Şincan.
• TULUM, M. Mâhur (1997), ‚Özbekçe’de Tasvir Yardımcı Fiilleri‛, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul.
• TÜRKMEN DİLİNİŇ SÖZLÜGİ (1962), Aşgabat: SSR İlimler Akedemiyasınıň Neşriyatı.
• ÜÇOK, Necip (1951), Genel Fonetik, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• YILDIZ, Mustafa (2004), ‚Yeni Uygur Türkçesinde -vät-, -(i)vät-, -(u)vät-, -(ü)vät- Yapısı, Gelişimi ve Anlamı Üzerine‛ Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 12, Konya, 367-373.
• YUDAHİN, K.K. (1988), Kırgız Sözlüğü, (Çev. Abdullah Taymas), Ankara: TDK Yayınları.