TÜRK DİLLERİNDE GEÇİŞSİZ VE GEÇİŞLİ FİİL DEĞİŞMESİ VE SÖZDİZİMSEL SONUÇLARI: DOĞ- FİİLİ ÖRNEĞİ

Yıl 2017, Sayı: 21, 1 - 18, 31.12.2017

Mevlüt Erdem

Öz

Türk dilleri fiile bağlı unsurların işaretlenmesinde, sıralanışında ve sayısında büyük oranda birbirleriyle örtüşür. Fakat Türk dillerinde bazı fiillerin unsurlarının işaretlenmesinde ve sayılarında farklılaşma görülebilmektedir. Böyle bir kodlama ve unsur sayısı farklılığı fiilin geçişliliğini etkiler ve sözdizimsel yapının değişmesine neden olur. Doğ- fiili Türk dillerinde farklı sözdizimsel yapıları ortaya çıkarır ve farklı geçişlilik seviyesini gösterir. Bu makalede, Türk dillerinde doğ- fiilinin unsurları, unsur sayısı, bu kodlamanın sözdizimsel yapıyı nasıl etkilediği tartışılacaktır. Doğ - fiili, bazı Türk dillerinde geçişsizdir ve bu fiil ayrık geçişsiz (unaccusative) fiillerin özelliklerini taşır. Bu fiille kurulan yapılarda ‘doğma’ işinden etkilenen unsur özne konumundadır ve fiil herhangi bir çatı eki de taşımaz. Bu yapıların anlamları edilgen yapıların anlamlarına yakındır. İkinci grup Türk dillerinde genellikle doğ- fiili geçişlidir ve bu gruptaki Türk dillerinde doğ- fiili edilgen yapılabilir. Türkiye Türkçesinde geçişsiz, bazı Türk dillerinde geçişli gerçekleşen bu yapılar dilbilimsel literatürde değişken (labile) fiiller olarak bilinir. Bu tür fiiller herhangi bir çatı eki almadan geçişli ve geçişsiz olarak kullanılabilir.

Anahtar Kelimeler

Fiiller, doğ- fiili, geçişli fiil, geçişsiz fiil, ayrık geçişsiz fiiller, edilgen yapılar, ayrık-ettirgen fiil

Kaynakça

• ARAT, Reşit Rahmeti (2003),Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig II Çeviri, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig I Metin, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ATA, Aysu (1997), Nāsırü’d-dīn Bin Burhānü’d-Dīn Rabġūzī Kısasü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) I Giriş-Metin-Tıpkıbasım, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• AZIMOVA, Nigora (2010), Uzbek: An Elementary Textbook, Washington, D.C.: Georgetown University Press.
• BANGUOĞLU, Tahsin (2004), Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• BERTA, Árpád (1998), “West Kipchak Languages”, Johanson, L. & Csató, É. Á. (Eds.), The Turkic Languages, London: Routledge, 301-317.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Clarendon Press.
• ÇELEBI, İsa (2006), Kırgız Halk Edbiyatında Koshoklar (Ağıtlar), YL tezi, Gazi Üniversitesi.
• DILEK, İbrahim (Haz.) (2007), Altay Destanları 3, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• DOWTY, David (1991), “Thematic Proto-Roles and Argument Selection”, Language 67(3): 547-619.
• ERDEM, Mevlüt (1998), “Türkçede Fiillerin Geçişlilik Derecesi”, Dil Dergisi 71: 5-9.
• ERDEM, Mevlüt (2015), “Türk Dillerinde Belirtme-Yönelme Durum Eki Değişmesi: Bir Değerlendirme”, Türkbilig 30: 167-186.
• ERDEM, Mevlüt (2016), “Türkçede Fiiller ve Sınıflandırma Sorunları”, Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 11(20): 185- 200.
• ERDEM, Mevlüt (baskıda), “Türkçede Geçişsiz Fiillerin Ayrımı Üzerine”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (HÜTAD) 27.
• ERGIN, Muharrem (1985), Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• ERGIN, Muharrem (2011), Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• ERGUN, Metin (Haz.) (2013), Yakut Destan Geleneği ve Er Sogotoh, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• GTS Güncel Türkçe Sözlük, http://www.tdk.gov.tr/, (ET: 10.07.2017).
• HOPPER, P. J. & THOMPSON, S. A. (1980), “Transitivity in Grammar and Discourse”, Language 56(2): 251-299.
• İNAYET, Alimcan (2004), Uygur Halk Destanları I, Ankara: TDK.
• IŞIK, Murat (2010), Nogay Masalları, YL tezi, Gazi Üniversitesi.
• JOHANSON, Lars (1998), “The History of Turkic”, Johanson, L. & Csato, E. A. (Eds.), The Turkic Languages, London & New York Routledge, 81-125.
• KASAPOĞLU ÇENGEL, Hülya (2005), Kırgız Türkçesi Grameri Ses ve Şekil Bilgisi, Ankara: Akçağ.
• KL Kubbealtı Lugatı, http://lugatim.com/s/do%C4%9Fmak, (ET: 10.07.2017).
• KRUEGER, John Richard (1961), Chuvash Manual, Bloomington: Indiana University.
• LETUCHIY, Alexander B. (2009), “Towards a typology of labile verbs: Lability vs. derivation”, Epps, P. & Arkhipov, A. V. (Eds.), New challenges in typology: Transcending the borders and refining the distinctions, Berlin & New York: Mouton de Gruyter, 247–268.
• LEVIN, Beth & HOVAV, Malka Rappaport (1995), Unaccusativity At the Syntax-Lexical Semantics Interface, Cambridge, Mass; London: MIT Press.
• LI, Yong-Song (2011), A Study of Dolgan, Seoul: Seoul National University Press.
• NAKIPOĞLU-DEMIRALP, Mine (2001), “The referential properties of the implicit arguments of impersonal passive constructions”, Taylan, E. E. (Ed.), The Verb in Turkish, Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, 129-150.
• NAKIPOĞLU, Mine (2000), “On the Aspectual Properties of Unaccusatives”, Göksel, A. & Kerslake, C. (Eds.), Studies on Turkish and Turkic Languages: Proceedings of the Ninth International Conference on Turkish Linguistics, Wiesbaden: Harrasowitz Verlag, 67-74.
• NAKIPOĞLU, Mine H. (1998), Split Intransitivity and the Syntax-Semantics Interface in Turkish, Doktora tezi, University of Minnesota.
• ORKUN, Hüseyin Namık (1994), Eski Türk Yazıtları I-IV, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ÖLMEZ, Mehmet (1991), Altun Yaruk III. Kitap (=5. Bölüm), Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 1.
• ÖZKAN, Nevzat (1996), Gagavuz Türkçesi Grameri: Giriş-Ses bilgisi-Şekil bilgisi-Cümle-Sözlük-Metin Örnekleri, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ÖZKAN, Nevzat (2007), Gagavuz Destanları, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• PEKACAR, Çetin (2011), Kumuk Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• PERLMUTTER, David (1978), “Impersonal Passives and the Unaccusative Hypothesis”, Meeting of the Berkeley Linguistics Society 4: 157-190.
• QURBAN SƏID (2006), əli və nino, Bakı: Qafqaz Nəşriyyat evi.
• SCHARLIPP, Wolfgang-Ekkehard (2000), Eski Türk Run Metinlerine Giriş: Ders Kitabı / Introduction to the Old Turkish Runic Inscriptions: A Textbook in Turkish and English, Engelschoff: Verlag Auf dem Ruffel.
• SCHWARZ, Henry G. (1992), An Uyghur-English Dictionary, Bellingham, Wash.: Centre for East Asian Studies, Western Washington University.
• STACHOWSKI, Marek (2016), “Case shifts and case syncretism in Gagauz in the context of Bulgarian patterns”, Türk Dilleri Araştırmaları 26(2): 265-275.
• TDTEA (1993-2005), Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi 1-32, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1993-2005.
• TEKIN, Şinasi (1976), Maytrısimit Burkancıların Mehdisi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram, Ankara: Sevinç Matbaası.
• TEKIN, Talat (1968), A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington: Indiana University.
• TEKIN, Talat (1994), Tunyukuk Yazıtı, Ankara: Simurg.
• TEKIN, Talat (1995), Orhon Yazıtları, İstanbul: Simurg.
• TEKIN, Talat (2006), Orhon Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TIETZE, Andreas (2016), Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, İkinci Cilt C-E, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• TOLKUN, Selahittin (2009), Özbekçede Fiilimsiler, İstanbul: Dijital Sanat Yayınları.
• TÖMÜR, Hämit (2003), Modern Uyghur Grammar: Morphology, İstanbul: Yıldız.
• TÜRKMENISTAN SPORT (2017), Türkmenistan Sport Žurnaly, Aşgabat: Türkmenistanyň Sport Baradaky Döwlet Komiteti.
• TÜZGEN, Mümin Abdulla (1989), Türkçe-Uygurca Lugat, Milletler Neşriyatı.
• UYGUR, Ceyhun Vedat (2010), Karakalpak Türkçesi Grameri, İstanbul: Kriter.
• VAN VALIN, R. D., Jr. (1993), “A Synopsis of Role and Reference Grammar”, R. D. Van Valin, J. (Ed.), Advances in Role and Reference Grammar, Amsterdam: John Benjamins.
• VAN VALIN, Robert D. (1977), Aspects of Lakhota Syntax, University of California, Berkeley.
• WUNDERLICH, Dieter (2006), “Towards a structural typology of verb classes”, Advances in the theory of the lexicon. Berlin ; New York: Mouton de Gruyter, 57-166.
• YILMAZ, Emine (Haz.) (2006), Narspi Çuvaşça Bir Aşk Öyküsü, Ankara: Türk Dil Kurumu.