GÜVERCİN KANADINDA GELEN HABER: ORTAÇAĞ TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE POSTA GÜVERCİNLERİ

Yıl 2018, Sayı: 23, 19 - 44, 30.12.2018

Süleyman Özbek

Öz

İnsanoğlu tarihin ilk günlerinden itibaren muhtelif araçlar kullanarak haberleşme ihtiyacını gidermeye çalışmıştır. Haberleşme vasıtaları tarihi süreçte ses ile başlamış ateş, duman, davul, ok gibi araçların kullanım alanına dahil edilmesiyle büyük gelişme kaydetmiştir. Bu konuda insanlar at, deve ve güvercin başta olmak üzere çeşitli hayvanları haberin iletilmesinde yardımcı olarak kullanmışlardır. Bu hayvanlar arasında daha az masrafsız olmasının yanında hızı ve güvenirliliği açısından en kabul göreni güvercinler olmuştur. Ortaçağ İslam dünyasında Emeviler ve Abbasiler ile başlayan posta güvercini kullanımı Nureddin Zengi’nin Haçlılarla mücadelelerinde yaygınlık kazanmıştır. Eyyubiler ve Memlukler de posta teşkilatlarında güvercinlere büyük yer vermişler ve gerek Haçlılarla gerekse Moğollarla mücadelelerinde merkez ile diğer eyaletler arasındaki istihbaratı hızlı bir şekilde tesis etmişlerdir. Posta güvercinleri için her eyalet merkezinde güvercin kuleleri inşa edilmiş ve her bir kulede yaklaşık iki bin civarında güvercin hizmete hazır bir şekilde istihdam edilmiştir. Kaynakların verdiği bilgiler doğrultusunda, ortaçağlarda güvercinler sadece istihbarat amaçlı değil aynı zamanda kargo taşımacılığında ve ticarî alanda da kullanılmıştır. Güçlü devlet güçlü istihbarat ağı ile sağlanır düsturu doğrultusunda Ortaçağ İslam devletleri hızlı ve güvenilir haber alma konusunda güvercin postasından azami derecede faydalanmayı başarmışlardır. Bu makalede Türk-İslam devletleri (Eyyubiler ve Memlukler özelinde) berid teşkilatında güvercinlerin posta ve istihbarat alanında kullanılması, ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Güvercin Postası, Emeviler, Abbasiler, Zengiler, Eyyubiler, Memlukler

Kaynakça

• ABD EL-AZİZ, Nebil Muhammed (1975), “el-Hammamu’z-Zacil ve Ehemmiyetuhu fi Asr Selatini’l-Memalik”, el-Mecelleu’t-Tarihiyyeti’l-Mısrıyye, C. XXII, 41-80.
• ABDU’L-ATA, Talal Cemil (1986), Nizamu’l-Berîd fi Devleti’l-Abbasiye Hatta Muntasıfı’l-Karnı’l-Hamis el-Hicrî, Mekke, Camiatu Ümmü’l-Kura, Risale Doktora.
• ABDULLAH, Muhammed Ahmed (2012), “el-Hammamu’z-Zacil beyne Berid ve’l-Edeb”, Camiatu Sudan, Mecelletu’l-Ulumi’l-İnsaniyye ve’l-İktisadiyye, C. XIII (2), 171-187.
• ADEVİ, İbrahim Ahmed (1953), “el-Hammamu’z-Zacil fi Usurı’l-Vusta”, Mecelletu’t-Tarihiyyeti’l-Mısrıyye, C. I (2), 131-138.
• ALPTEKİN, Coşkun (1985, Temmuz), Dımaşk Atabegliği (Tog-Teginliler), İstanbul.
• BAKIR, Abdülhalik (2003), “Emeviler ve Abbasîler Devrinde İstihbarat”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C. I (2) , 5-24.
• BARTHOLD, W.; KÖPRÜLÜ M. Fuad (1984), İslam Medeniyeti Tarihi, Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• CÂHİZ (1965), el-Hayvân, (thk. Abdusselam Muhammed Harun), C. III., 2 bs.
• DEMİRKENT, Işın (1987), Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi 1118-1146, Ankara: TTK Yay.
• EROĞLU, Engin, (2016), “Pers Kralı Büyük Kyros’un Siyasi ve İktisadi Politikaları”, History Studies, 8/1 (Mart), s. 37-47.
• GÖK, Halil İbrahim (2013), Musul Atabeyliği Zengiler (Musul Kolu 1146-1233), Ankara: TTK yay.
• GÖKSU, Erkan (2008), Türk Kültüründe Silah, İstanbul: Ötüken Yay.
• HALİL B. ŞAHİN (1997), Zübdetü Keşfi’l-Memâlik ve Beyani’t-Turûk ve’l-Mesâlik (nşr. Halil Mansur), Beyrut.
• HAREKAT, İbrahim (1995 ),“Berid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. V, 498-501.
• HİTTİ, P. (1980), Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi (trc. S. Tuğ), C. I-IV, İstanbul: Boğaziçi Yay.
• İBN ABDİZZAHİR (2000), Baypars Tarihi (trc. Ş. Yaltkaya), 2. Bsk., Ankara: TTK. Yay.
• İBN BATUTA (1998), İbn Batuta Seyahatnamesi (haz. A.S. Aykut), Yapı Kredi Yay.
• İBN HABİB (1976-186), Tezkiretü’N-Nebih Fi Eyyami’l-Mansur ve Benih, C. I-III, Kahire.
• İBN TAGRIBERDÎ (1963-1972), en- Nücumu’z-Zahirefi Muluki Mısır ve’l-Kahire, C.I-XVI, Kahire.
• İBNÜ’L ESÎR (1991), el-Kâmil fi’t-Târih (çev. A. Ağırakça), C. I-XII, İstanbul: Bahar Yay.
• KALKAŞENDİ (1987), Subhu’l-A’şâ fi Sınâ’ati’l-İnşâ (Nşr. M. Hüseyin Şemseddin), C. I-XIV+Fihrist, Beyrut.
• KARATAY EL-İZZÎ (2005), Tarihu Mecmu’un-Nevâdir Mimmâ Cerâ li’l-Evâil ve’l-Evâhir (thk. H. Hayn, M. Hıcîrî), Beyrut.
• KOPRAMAN, Kazım Yaşar (1987), “Memlukler”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C.VI, İstanbul: Çağ Yay.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad (1944), “Berîd”, MEB., İslam Ansiklopedisi, C. II, 541-549.
• KUYAR, J., (1928), Muhabere Güvercinleri, (T+rc. A. Yemeni), Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Talim ve Terbiye Dairesi, İstanbul.
• MAKDİSİ, (ty.), İzzeddin b. Abdi’s-Selam Keşfu’l-Esrar fi Hikemi’t-Tuyur ve’l-Ezhar, (thk. Abdulvehhab Muhammed), Kahire.
• MAKRİZİ (1957-1973), Kitabu’s-Sülûk, li Marifti Düveli’l-Mülûk (thk. M. Ziyade-Said Aşur),C. I-IV, Kahire.
• MAKRİZİ (1997), el-Mevâiz ve’l-İtibâr bi Zikri’l-Hıtat ve’l-Âsâr (thk. M. Ziynehum, M. Eş-Şarkavî), C. I-II, Kahire.
• NİZÂMÜ’L-MÜLK (2013), Siyasetnâme (haz. M. Altay Köymen), Ankara: TTK. Yay., 2. bs.
• ÖMERÎ, İbn Fazlullah (1986), Mesâlikü’l-Ebsâr fi Memâliki’l-Emsâr, Devleti’l-Memâlik el-Ûla (thk. Doritya Kralofski), Beyrut.
• ÖMERÎ, İbn Fazlullah (1992), et-Tarif bi’l-Mustalahı’ş-Şerif (thk. Semir ed-Durubî), Kerek.
• ÖZBEK, Süleyman ( 1992, Ağustos), "Memlûk Sultanı Baybars'ın Anadolu'daki Moğol İdarecisi Samagar Noyan'a Gönderdiği Ok Üzerine", Askerî Tarih Bülteni, XVII (33), 83-91.
• ÖZER, Sevilay (2015), “Osmanlı Devletinin Son Döneminde Posta Güvercinleri”, A.Ü. DTC. Fakültesi Dergisi, LV (2), 167-188.
• PTT (2007), Geçmişten Günümüze Posta, Ankara: PTT Genel Müdürlüğü.
• RUNCİMAN, S. (1987) , Haçlı Seferleri Tarihi Kudüs Krallığı ve Frank Doğu, 1100-1187, Ankara: TTK. Yay.
• SADAVİ, Nazir Hasan (1953), Nizamu’l-Berîd fi’d-Devleti’l-İslamiyye, Kahire.
• SAĞLAM, Ahmet (2015), Memlûk Sultanı Nâsır Muhammed B. Kalavun’un Siyasi Faaliyetleri (684-741/1285-1341), Manisa Celâl Bayar Üniversitesi Sos. Bil. Ens. Basılmamış Doktora Tezi.
• SALİH, Eşref (2009), “Siretu’l-Hammami’z-Zacili’t–Tarihiyye”, Kan Historique Periodique, IV, 78-83.
• SAYRAFİ (1970-1973), Nüzhetü’n-Nüfus ve’l-İbdân fi Tevârihi’z-zemân (thk. H. Habeşî), C. I-III, Kahire.
• SUYUTİ, Celaleddin (1967-1968), Hüsnü’l-Muhâdara fi Tarihi Mısır ve’l-Kahire (thk. M. Fazlullah İbrahim), Kahire.
• ŞEŞEN, Ramazan (2009), Sultan Baybars ve Devri 1260-1277, İstanbul: İsar Vakfı Yay.
• ŞEŞEN, Ramazan (1998), Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul: İsar Vakfı Yay.
• TAKKUŞ, M. Süheyl (2010), Tarihu’l-Memalik fi Mısr ve Biladı’ş-Şam 648-923/1250-1517, Lübnan.
• TURAN Osman (1993), Selçuklular ve Türk İslam Medeniyeti Tarihi, İstanbul: Boğaziçi yay., 4. bs.
• TURAN, Osman (1945,Temmuz) "Eski Türklerde Okun Hukukî Bir Sembol Olarak Kullanılması", Belleten, IX/35, 305-318.
• UZUNÇARŞILI, İsmail H. (1988), Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Ankara: TTK yay.
• YAZICI, Nesimi (1987), “Klasik İslam Döneminde Haberleşme Kurumu İle İlgili Bazı Mülâhazalar”, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XXIX, 377-378.
• YILDIRIM, Taner (2017), “Abbasilerde Bilgi Toplama ve Haberleşme”, Fırat Ün. Sos. Bil. Dergisi, XXVII (1), 249-264.
• YILMAZ, O.–Boz, A. (2012), “Tarihten Günümüze Güvercin Yetiştiriciliği”, Ad. Menderes Ün. Ziraat Fak. Dergisi, IX (1), 45-51.
• YİĞİT, İsmail (1991), Memlukler (648-923/1250-1517), Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslam Tarihi, C.VII, İstanbul.
• YUSUF, Derviş (1986), et-Tarihu’l-Hadârî li Şarkıyyi’l-Ürdün fi Asrı’l-Memlukiyyin, Umman.
• ZEYDAN, Corci (1901-1902), “Hammamu’z-Zacil”, el-Hilal Dergisi, X (7), 213-217.
• ZEYDAN, Corci (2004), İslam Uygarlıkları Tarihi (Çev. N. Gök), I-II Cilt, İstanbul. İletişim Yay.