KANAT KAK-(MAK) BİRLEŞİK FİİLİNİN KÖKENİ ÜZERİNE

Yıl 2018, Sayı: 23, 71 - 92, 30.12.2018

Hüseyin Yıldız

Öz

Türkçe kanat kelimesinin izlerine, Köktürkçe dışında tarihî ve çağdaş hemen hemen tüm Türk lehçelerinde rastlanabilmektedir. Eren çağdaş diyalektlerde ‘balık kanadı, yüzgeç’ olarak kullanılan kanar biçimiyle kanat arasındaki benzerlikten bahseder. Rásonyi Nagy ‘(bir şeye) asmak’ anlamındaki Teleütçe kana- kökünden geldiğini dile getirmiş; Ramstedt, ‘kanatların büyük tüyleri’ anlamına gelen Moğolca kana biçimiyle karşılaştırmıştır. Kelimenin etimolojisi hakkındaki görüşlerin geneli Moğolca kana kelimesine {+t} çokluk eki getirilmesi yönündedir.
Türk dilinin tarihî ve çağdaş lehçeleri tarandığında kanat kelimesinin çırp-(mak), ur-(mak)/vur-(mak) ve kak-(mak) fiilleriyle birlikte kullanıldığı dikkat çekmektedir. Bahsi geçen birleşik fiil Türkiye Türkçesinde kanat çırp-(mak) şeklinde karşılık bulduğu için, Türkiye’deki iştikaklı kelime çalışmalarında yer bulmamıştır. Kelimenin etimolojisi hakkında Moğolca kana kelimesinin Eski Türkçe çokluk eki {+t} ile türediği görüşünden hareketle başka bir görüş daha ileri sürülebilir. Bize göre kanat kak-(mak) fiili iştikaklı birleşik fiillerin ikinci grubuna girmekte olup ortak bir köke dayanmaktadır: kanat < kana+t < kana < *ka- > kak-.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, Moğolca, kanat, iştikaklı fiiller, etimoloji

Kaynakça

• ADİL ORUCOV, Ә. vd. (2006). Azǝrbaycan Dilinin İzahlı Lüğǝti. III. Bakı: Şǝrq-Qerb.
• AM САФИН, Р. (2015). Аллаһыга Мəдхия. Казан: Хузур-Спокойствие.
• AMKA ÜMÖTUULU, C. (2009). Ayköl Manas. Kökötöydün Aşı. Dastan. Cetinçi Kitep. Bişkek: Biyiktik.
• ATS GÜRSOY-NASKALİ, E; DURANLI, M. (1999). Altayca - Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BANG, W. (1918). E. Sieg , Ein einheimischer Name für Toχrï und F. W. K. Müller, Toχrï und Kuišan (Küšän); aus den Sitzungsberichten der Kgl. Preuss. Akademie der Wissenschaften, 1918, SS. 560-586. Keleti Szemle. 18: 118-124.
• BOZ, E. (2002). Türkçe Asıllı Kelimelerde Son Ses Ç, K, P, T Ünsüzlerinin Ötümlüleşme veya Ötümsüz Kalma Sorunu. Türk Dili, Mayıs 2002, 605: 447-455.
• BTS ÖZŞAHİN, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• CENGİZ, M. (2015). Şehriyâr - Heyder Babaya Selam Şiirinin Dilbilgisel Çözümlemesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Aydın Üniversitesi. CLARK, L. (1977). Mongol Elements in Old Turkic. Journal de la Société Finno-Ougrienne, 75: 110-168.
• ÇH Ян, B. (1980). Чингиз Хан. (Çev. М. Сопыев). Ашгабат: «Түркменистан» Неширяты.
• ÇRS Скворцов, М. И., Скворцовa, A. Б. (2003). Чувaшжко-Русский и Русско-Чувaшский Словaрь. Чебоксaры: Чувaшское Книжное Издaтельство.
• ÇTS ÜNLÜ, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• DÉCSY, Gyula. (1998). The Turkic Protolanguage, a computational reconstruction. Bloomington-Indiana: Eurolingua.
• DEMİR, N. (2005). Çokluk Eki +(I)t / +(U)t Üzerine. Türk Dili, 647: 437- 441.
• DLT ERCİLASUN, A. B., AKKOYUNLU, Z. (2014). Kāşgarlı Mahmud. Dīvānu Lugāti’t-Türk. Giriş - Metin - Çeviri - Notlar - Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DOERFER, G. (1975-1976). Proto-Turkic Reconstruction Problems [=Eski Türkçe Yeni Yapılanma Sorunları]. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1- 59.
• DTO COURTEİLLE, P. d. (1870). Dictionnaire Turk-Oriental destiné principalement à faciliter la lecture des ouvrages de Bàber, d'Aboul-Gâzi et de Mir-Ali-Chir-Nevâī. Paris: Imprimé par L'ordre de L'empereur, A l'Imprimerie Impériale.
• DTS NADELYAYEV V. M. vd. (1969). Древнетюркский Словар / Drevnetyurskiy Slovar. Leningrad.
• EDAL STAROSTİN, S. A., DYBO, A. V., MUDRAK O. A. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages. I-II-III. Leiden: Brill.
• EDPT CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• EMRE, A. C. (1940). Türkçe’de Çoğul Belgisi - ler’in Etimolojisi Üzerine Bir Araştırma. TD-Belleten, II/5-6, Son Teşrin (Kasım), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 37-44.
• ERCİLASUN, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• ERSOY, F. (2012). Türk-Moğol Dil İlişkisi ve Çuvaşça. Ankara: Gazi Kitabevi.
• ERSOY, F. (2018). Çağdaş Moğolca El Kitabı. Ankara: Gazi Kitabevi.
• EYÜPOĞLU, A. (2017). Kazan-Tatar Türkçesi ile Özbek Türkçesinde Hayvan Adları ile Kurulan Atasözlerinin Karşılaştırmalı İncelemesi. (Dan.: İsmail Doğan). Yüksek Lisans Tezi. Ordu: Ordu Üniversitesi.
• GABAIN, A. v. (1950). Alttürkische Grammatik. Leipzig: Otto Harrassowitz.
• GABAIN, A. v. (1988). Eski Türkçenin Grameri, (Çev.: Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GARRYÝEW, B. A. (1959). Magtymguly. Aşgabat: Türkmen Döwlet Neşir.
• GRİJZENHOUT, J. (2000). Voicing and devoicing in English, German, and Dutch; evidence for domain-specific identity constraints. SFB 282 working paper no. 116, ‘Two papers on constraint domains’. HHU Düsseldorf, 1-22.
• GRMS ГAЙДAРӁИ, Г. A. vd. (1973). Гaгaузчa - Русчa - Молдовaнӂa Лaфлык. Москвa: Издaтельство ‘Советскaя Енциклопедия’.
• GRÖNBECH, K. (2011). Türkçenin Yapısı. (Çev. M. Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• HAGP СТИВЕНСОН Р. Л. (1979). Хазыналар Адасы. Гара Пейкам. Ашгабат: « Магарыф» Неширяты.
• HAHN, R. F. (1991). An Annotated Sample of Ili Turki. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. 45/1: 31-53.
• HATS ÜNLÜ, S. (2012). Harezm-Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• HTS GÜRSOY-NASKALİ, E. vd. (2007). Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. HÜSEYNOVA, A. (2014). Organ Adlarıyla Kurulmuş Deyimlerin Karşılaştırılması (Azerbaycan – Özbek ve Türkiye Türkçesi). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi.
• IB TEKİN, T. (2013). Irk Bitig. Eski Uygurca Fal Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İLHAN, N. (2009). Türk Dilinde Çokluk. Elazığ: Manas Yayıncılık.
• İMT KARAGÖZLÜ, S. (2018). İbnü Mühennâ Lügati. Türkçe Kısmı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• KARTALLIOĞLU, Y. (2010). Çağdaş Moğolcanın Grameri. Ses ve Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• KB ARAT, R. R. (1979). Kutadgu Bilig. III. İndeks. (Haz. K. ERASLAN, O. F. SERTKAYA, N. YÜCE). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• KBD Куттуу билим: Дастан. (1993). (Çev.: Т. КОЗУБЕКОВ). Бишкек: НИК.
• KET СҮЙІНШӘЛИЕВ X. (2006). Казак əдебиетінін тарихы. Оқулык. Алматы: Санат.
• KİLLİ, G. (2006). ŞÇERBAK, A.M., Ranniye Tyurksko-Mongol’skiye Yazıkovıye Svyazi (Vııı-Xıv Vv.), Sankt-Peterburg: Rossiyskaya Akademiya Nauk İnstitut Lingvistiçeskix İssledovaniy, 1997, 291 S. ISBN 5-88014-011-3.
• [Erken Türk-Moğol Dil İlişkileri (VIII-XIV. yy.)]. Türkbilig, 11: 221-234. KİRCHNER, R. (1995). A Non-Representational Theory of Contrastiveness. Tucson: Arizona Phonology Workshop.
• KkRS БАСКАКОВ, Н. А. (1958). Каракалпакша - Русша Cөзлик. Москва: Шет Тил Хǝм Миллий Сөзликлер Мэмлекет Баспасы.
• KmTS PEKACAR, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KMTS TAVKUL, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KOBOTARİAN, N. (2008). Tebriz Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı. Yüksek Lisans Tezi. Adana: Çukurova Üniversitesi.
• KOCAOĞLU, T. (1996). Çağdaş Özbek Şiiri. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 1 (Bahar): 3-53.
• KORKMAZ, Zeynep (1986). Türkçe ile Moğolca Arasında Ortaklaşan Unsurlar ve Moğolcanın Türk Dili Araştırmalarındaki Yeri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 43-52.
• KrTS ÜNLÜ, S. (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• KTRS MUZAFAROV, R.; MUZAFAROV, N. (2018). Kırım Tatar Türkçesi - Türkiye Türkçesi - Rusça Sözlük. (Çev. N. Seyityahya [Seytyagyayev]). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KTTS ÖNER, M. (2015). Kazan Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KzAS NURALİYEVA, N. (2008). Qazakşa - Agılşınşa Sözdik. Almatı: Dayk Press.