HİVE VE RUS KAYNAKLARINA GÖRE ATA MURAT HAN İSYANI: BAŞLANGICI, GELİŞİMİ VE SONUÇLARI (1855 – 1867)

Yıl 2021, Sayı: 28, 145 - 163, 30.06.2021

Resul Şahsi

Öz

Ata Murat Han, Hive Hanı Muhammet Emin Han’ın Teke Türkmenleri tarafından 1855 yılında Merv’de gerçekleşen savaşta öldürülmesi sonrasında Hive’de başlayan Türkmen isyanının
liderlerinden biridir. İsyanın başlangıcından 1867’de sonlanmasına kadar olan süreçte hiçbir zaman Hive Hanları ile uzlaşmaması ve itaate yanaşmaması onu isyanın en önemli figürü haline getirmektedir. İstinat ettiği Yomut kabilesi tarafından isyanın başladığı 1855 yılında Han seçilmiş, Özbek ve Karakalpak isyancılarla işbirliği yapmış, Hive Hanlarına karşı uzun bir mücadele yürüttükten sonra Hive’den ayrılarak Hazar Denizi kıyılarına göç etmiştir. Bir süre Kızılsu’daki Rus üssünün hizmetinde bulunduktan sonra Rusların 1873’te gerçekleştirdikleri Hive’nin işgaline katılmış ve daha sonra Hive’ye yerleşerek hayatını burada tamamlamıştır. Hive’ye karşı yürüttüğü mücadelede Hive’nin Türkmenlere uyguladığı baskıyı ortadan kaldırmanın yanında Hanlığı tamamen ele geçirmeyi de hedeflediği ve bunun için Ruslardan birkaç kere yardım talep ettiği anlaşılmaktadır. 1867 yılında Hive’yi terk etmek zorunda kalması ve Hive’nin işgali sonrasında da özel bir konum işgal etmemesi bakımından isyanın başarısız olduğu değerlendirilebilir.

Anahtar Kelimeler

Türkmen, Hive, Yomut, Ata Murat Han, Teke

Kaynakça

• ALBAY, Zalesov (2006), “Colonel Ignatiefs Mission to Khiva and Bokhara in 1858”, Great Power Rivalry in Central Asia, 1842 - 1880, C. I., Editör: Martin Ewans, New York: Routledge, s. 21 – 87.
• BACON, Elizabeth E. (1968), Central Asians under Russian Rule, New York: Cornell University Press, 2. Baskı.
• ÇAPRAZ, Hayri (2011), “Çarlık Rusyası'nın Türkistan'da Hâkimiyet Kurması”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 24, Aralık, s. 51-78.
• GÜNDOĞDU, Abdullah (1995), Hive Hanlığı Tarihi (Yadigâr Şibanileri Devri: 1512-1740), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara.
• HENVEY, Frederich (1875), Historical Review of Correspondence Relating to Affairs in Central Asia, 1872-1875, Simla: Govervnment Central Press.
• KOÇ, Dinçer (2016), Hive (Harezm Hanlığı), Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, Hazırlayanlar: Hayrunnisa Alan – İlyas Kemaloğlu, Ötüken Neşriyat, 2. Baskı, İstanbul, , s. 572-632.
• KÖNİG, Wolfgang (1962), Die Achal-Teke: Zur Wirtschaft und Gesellschaft einer Turkmenengruppe im XIX Jahrhundert, Berlin.
• LANDSELL, Henry (1885), Russian Central Asia Kuldja Bokhara Khiva and Merv, C. II., Londra.
• MACGAHAN, Januarius Aloysius (1874), Campaigning on the Oxus and the Fall of Khiva, New York: Harper & Brothers Publısers.
• POULLADA, S. Peter (2018), Russian - Turkmen Encounters, The Caspian Frontier Before the Great Game, Londra- New York.
• SARAY, Mehmet (2017), Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasî Münasebetler (1775 - 1785), Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı, Ankara.
• SCHUYLER, Eugene (1885), Turkistan: Notes of a Journey in Russian Turkistan, Khokand, Bukhara, and Kuldja, C. II, 3. Baskı, New York: Charles Scribner's Sons.
• SELA, Ron (2019), “Rusların Hive’yi İşgali ve Yomut Türkmenleri Katliamı Bir Orta Asya Tarihçisinden Seçmeler”, Türkmenler Üzerine Makaleler, Çev: Resul Şahsi, İstanbul: Selenge Yayınları.
• STEWART, Charles Edward (1911), Through Persia in Disguise: With Reminiscences of The Indian Mutiny, Edt. Basil STEWART, Londra: George Routledge & Sons, Ltd. Şir Muhammed Mirab Munis-Muhammed Rıza Mirab Agahi (1999), Firdevs el-İkbâl, Çağataycadan İngilizceye Çeviren: Yuri Bregel, Brill: Leiden - Boston – Köln.
• VAMBERY, Arminius (1864), Travels in Central Asia: Being the Account of a Journey from Teheran Across the Turkoman Desert on the Eastern Shore of the Caspian to Khiva, Bokhara, and Samarcand, London: John Murray.
• WOOD, Herbert (1876), The Shores of Lake Aral, London: Smith, Elder, & Co.
• АНДРЕЕВ, А. П. (1902), “ Туркменский Аламан”, Исторический вестник, № 7, СанктПетербург, c. 109 – 141.
• АННАНЕПЕСОВ, Мурад (1972), Хозяйство туркмен в XVIII-XIX вв. [Текст] / Под ред. д-ра ист. наук С. Г. Агаджанова ; АН ТССР. Ин-т истории им. Ш. Батырова, Ылым: Ашхабад.
• БРЕГЕЛЬ , Ю.Э (1961b), “Сочинение Бaяни “Шaджaрa-и-хорезмшaхи” кaк источникпо истории туркмен “, Крaткие сообщения Институтa нaродов Азии, ХLІV. – М., Москва: Издaтельство восточной литерaтуры, C. 125-157.
• БРЕТЕЛЬ, Ю. Э. (1961a), Хорезмские туркмены в 19. веке, Москва : Издательство восточной литературы.
• БУТАКОВЪ, А (1865), “Эпизодъ изъ Современной Исторіи Средней Азіи”, Отечественныя Записки, T. 163, Ноябрь, No 11, Кн. 1. с. 103 - 112.
• ГАЛКИН-ВРАСКОЙ, Михаил Николаевич (1868), Этнографические и исторические материалы по Средней Азии и Оренбургскому краю, Санкт Петербург.
• ГРОДЕКОВ Н. И. (1888), Хивинский поход 1873 года. Действия кавказских отрядов, Санкт Петербург.
• ГУЛЯМОВ, Я. Г. (1957), История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней, Ташкент: Издательство Академии Наук Узбекской ССР.