ESKİ UYGURCADA MENTAL FİİLLER ARASI GEÇİŞLER ÜZERİNE NOTLAR

Yıl 2020, Sayı: 26, 105 - 125, 30.06.2020

Hasan Hüseyin Yıldız

Öz

Hayat tarzlarını ve kültürlerini hareket üzerine kurmuş olan Türkler, bu bağlamda fiil söz varlığın temelinde zengin bir kelime hazinesine sahip olmuştur. Eski Türkçe döneminden itibaren özellikle de zengin bir yazılı edebiyat meydana getirmiş olan Eski Uygurcayla birlikte bu Türkçenin bu zenginliği tespit edilebilmiştir. Birbirinden farklı ve çok sayıda tematik alan içinde sınıflandırılabilen fiillerin bir alt grubunu da mental fiiller oluşturmaktadır. Dilbiliminin yanı sıra psikoloji, psikanaliz, nöroloji, nöropsikoloji, çocuk gelişimi, eğitim bilimleri, reklamcılık vb. birçok alanla da bağlantılı olan mental fiiller, esasen disiplinlerarası çalışmalara hitap etmektedir. Mental fiil sınıflandırmaları söz konusu olduğunda, araştırmacılar sınıflandırma hususunda genel olarak ittifak etmişler, ancak terminoloji konusunda bazı farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Mental fiiller üzerine Türkiye’de sayılı çalışma yapılmış olup, bu çalışmaların bir kısmı mental fiillerin bir kolunu konu edinmektedir. Bu çalışmada, Eski Uygurca metinlerin taranarak fişlenmesiyle tarafımızdan oluşturulmuş Eski Uygurca veri tabanından (EUFV) hareketle, Esi Uygurca metinlerde kullanılan mental fiillerin alt sınıflarının kendi içinde ve birbirleri arasındaki geçişleri; semantik ve leksik bağlamda incelenecek, böylelikle de mental fiiller arası çok anlamlılık hususuna yönelik tespitler ortaya çıkacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca, Bilişsel Dilbilim, Fiil Sınıfları, Mental Fiiller

Kaynakça

• ACAR, E. (2019), “Codex Cumanicus’ta Bulunan Mental Fiillerin Günümüz Anadolu Ağızlarındaki Kullanımları Üzerine”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8(3), 1276-1292.
• ASLAN DEMİR, S. (2018), “Türkçede İşitme Algı Fiilleri ve Metaforik Anlam Genişlemesi”, XIII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Kitabı (25-28 Eylül 2018, Varşova-Polonya) Bildirileri, Ankara, 330-336.
• AYAN, E.; TÜRKDİL, Y. (2014), “Anlam Bilimi Açısından Kazak Türkçesinde Görme Duyu Fiilleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7 (35), 26-41.
• AYAN, E.; TÜRKDİL, Y. (2015), “Kazak Türkçesinde Dokunma Duyu Fiilleri ve Anlam Zenginliği”, Turkish Studies, 10 (4), 95-114.
• BAYRAKTAR, Fatma Sibel (2017), “Bulgarca Sözlüğünde Yer Alan Mental Fiiller Üzerine”, XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı (25-28 Eylül 2017, Bükreş, Romanya) Bildiri Kitabı, 458- 466.
• BİBER, D.; JOHANSSON, S.; LEECH, G.; CONRAD, S.; FİNEGAN, E. (1999), Grammar of Spoken and Written English, London: Longman.
• BİRAY, N. (2007), “Kazak Şivesi ve Denizli Ağzında Kök Haldeki Benzer İdrak Fiillerinde Anlam Farklılaşmaları”, Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu (6-8 Eylül 2006). Bildiriler –II, Denizli, 307-314.
• CROFT, W. (1993), “Case Marking and The Semantics of Mental Verbs”, Semantics and The Lexicon (Ed.: J.Pustejovsky), Dordrecht: Kluwer Academic, 55-72.
• ERDEM, M. (2004), “Türkmen Türkçesinde Mental Fiillerin İsteme Göre Anlam Değişmeleri”, V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri, Ankara, 939-949.
• EVCA = LEVİN, B. (1993), English Verb Class and Alternations: A Preliminary Investigation, Chicago: University of Chicago Press.
• GÖKÇE, F. (2014). “Altay Dillerinde Ortak Bir Gramatikal Morfem {Zarf-Fiil Eki/Mastar Eki + GÖR-} Üzerine”, Türkbilig, 27, 1-12.
• GÖKÇE, F. (2015), “Kutadgu Bilig’de Kör- “Görmek”: Çok Anlamlılık, Metafor ve Gramerleşme”, Türkbilig, 29, 59-76.
• HALLIDAY, M. A. K. (2014), Halliday’s Introduction to Functional Grammar, London-New York: Routledge.
• HİRİK, E. (2017), “Türkiye Türkçesi Duyu Fiillerinde Anlam ve Kelime Sıklığı İlişkisi”, SUTAD, 41, 53-74.
• HİRİK, E. (2018), Türkiye Türkçesinde Mental Fiiller, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• HİRİK, E. (2019), “Türkçede Duyu Fiilleri ve Kılınış Arasındaki İlişki”, X. Uluslararası Dünya Dili
• Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı (Edt: Ferruh Ağca, Adem Koç), Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları, 805-816.
• HİRİK, E.; ÇOLAK, T. (2017), “Türkçe Mental Fiillerde Çok Katmanlılık”, IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Cilt:1, (Edt. Hikmet Koraş), Niğde, 261-268.
• JAECKEL, R.; DOĞANATA ERCİYEŞ, G. (2006), A dictionary of Turkish verbs: in context and by theme = Örnekli ve Tematik Türkçe Fiiller Sözlüğü, Washington: Georgetown University Press.
• JOSÉ M. G.-M.; ALBERTUZ, F. (2005), “Verbs, Semantic Classes and Semantic Roles in the ADESSE Project”, Proceedings of Interdisciplinary Workshop on the Identification and Representation of Verb Features and Verb Classes (eds.: K. Erk, A. Melinger & S. Schulte im Walde), Saarbrücken, 50-55.
• KAMCHYBEKOVA, K. (2013), “Kırgız Türkçesinde Tat Alma Duyu Fiilleri (SözcükselAnlam Bilimi Açısından Bir Deneme)”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 35, 9-22.
• KAMCHYBEKOVA, K. (2010), Kırgız Türkçesinde Duyu Fiilleri, Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi.
• KAMCHYBEKOVA, K. (2011), “Duyu Fiillerinde Anlamsal Özellikler Üzerine”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 8/2, 22-35.
• KOPTAGEL-İLAL, G. (1991), Tıpsal Psikoloji. Tıpta Davranış Bilimleri, Ankara: Güneş Kitabevi.
• Кулиев Г. К. (1992). Семантика глаголов в тюркских языках. Баку, Академия Наук Азербайджана.
• ÖZEREN, M.; ALAN, İ. (2018), “Kırgız Türkçesinde Mental Fiiller”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 61, 203-224.
• ÖZTÜRK, S. (2015), ”Saltukname’de Mental Fiiller”, 2. Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu, 6- 9 Mayıs 2015 Saraybosna-BosnaHersek, 323-340.
• SARI, İ. (2019), “Algı Fiillerinde Çok Anlamlılık: gör- Örneği”, Algı’ya Dair (Edt. E. Kuyma - A. Nazlı), İstanbul: Kesit Yayınları, 129-160.
• SEÇKİN, K. (2014), Mental Fiiller Bağlamında Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı. VI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu (Uludağ Üniversitesi, 4-7 Aralık 2013) Bildirileri, II, Bursa, s. 921-929.
• SEÇKİN, K. (2018), “Eski Türkçede İrade Fiilleri”, IX.Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu (Malatya, 02-04 Kasım 2017) Bildiri Kitabı, Malatya, 801-813.
• SEÇKİN, K. (2019), “Edip Ahmed’in Zihin Dünyası: İdrak Fiilleri”, X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı (Edt: F. Ağca, A. Koç), Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları, 1403-1414.
• SEÇKİN, K. (2019), Eski Türkçede Mental Fiiller, Doktora Tezi, Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• SWEETSER, E. (1990), From Etymology to Pragmatics, Cambridge: Cambridge University Press, 32- 37.
• ŞAHİN, S. (2012a), Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller, Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.
• ŞAHİN, S. (2013), “Eski Türkçede Duygu Fiilleri”, UTEK’13.Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi Bildiri Kitabı II (17-19 Mayıs 2013 / Saraybosna) (Ed.: M. Arslan), Sarajevo: International Burch University, 341-349.
• ŞAHİN, S. (2012b) “Mental Fiil Kavramı ve Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1/4, 45-62.
• TÜRKDİL, Y. (2013), Anlam Bilimi Açısından Kazak Türkçesinde Duyu Fiilleri, Yüksek Lisans Tezi, Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi.
• VİBERG, Å. (1983), “The Verbs of Perception: A Typological Study”, Linguistics, 21: 123-162.
• VİBERG, Å. (2001), “The verbs of perception”, Language Typology and Language Universals. An International Handbook (red. M. Haspelmath, E. König, W. Oesterreicher, W. Raible), Berlin: De Gruyter, 1294-1309.
• YAYLAGÜL, Ö. (2005), “Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2 (1), 17-51.
• YAYLAGÜL, Ö. (2011), “Türkiye Türkçesindeki Duygu Fiilleri”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7 (4), 100-111.
• YILDIZ, H. (2016), Eski Uygurcada Mental Fiiller, Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.
• YILDIZ, H. (2017), “Eski Uygurcada Göz Fiilleri”, Journal of Old Turkic, 1/1: 145-213.
• YILDIZ, H. (2018), “Atebetü’l-Hakayık’ta Algı Fiilleri”, Karadeniz Araştırmaları, XV/60, 163-181.
• YILDIZ, H. (2019), “Eski Uygurcada Bellek Fiilleri”, Türkbilig, 37, 21-34.