In Old Turkic Regarding Töz-Tözlüg And Bag-Baglıg, Uguş-Uguşlug, Yıltız-Yıltızlıg

Yıl 2024, Sayı: 34, 81 - 97, 30.06.2024

Ülkü Polat

Öz

Substance (töz) is very important concept for ancient Turks. According to some studies töz is similar to the “ongun” belief of the Mongols. It means making and preserving depictions of ancestors. In addition to this, substances are made not only for the memory of ancestors, but also for the souls of great and famous shamans. Chinese studies revealed that these depictions were found in Gokturks and they called these “depictions of the gods”. Moreover some researchers suggest that substances were idolatry, but most of the researchers object this idea and they agree with these depictions made for the soul of the ancestors. Furthermore, it is believed that the hair and feathers used in symbols in ancient Turks were not ordinary living creatures but a part of a sacred animal, a substance and according to totemist-animist belief these substances protect the local people. In this study, when the concept of “substance” is excepted in Old Turks, as a lexical unit and the words which have meaning of substances “root, origin, substance, ore, lineage” and synonyms “bağ, ugus, yıltız” and also its derivatives with +lig, +lug will be elaborated. The usage differences and the fields of these lexical units, which can be considered as reduplication in the texts of the period, will be analysed.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, substance (töz), tözlüg, bag, baglıg, uguş, uguşlug, yıltız, yıltızlıg

ESKİ TÜRKÇEDE TÖZ-TÖZLÜG VE BAG-BAGLIG, UGUŞ-UGUŞLUG, YILTIZ-YILTIZLIG ÜZERİNE

Öz

Eski Türklerde töz önemli bir kavramdır, kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre Moğollardaki “ongun” inancına paralel olduğu kabul edilen “töz”, ataların tasvirlerinin yapılıp saklanması olarak yorumlanır. Sadece ataların ruhunun hatırası için değil aynı zamanda büyük ve ünlü kamların ruhları için yapılan tasvirler de vardır. Çin kaynakları Göktürklerde de benzer uygulamaları “tanrıların tasvirleri” olarak kaydediyor, bazı araştırıcılar ise tözlerin putfetiş oldukları konusunda fikir ileri sürüyorlar. Fakat araştırıcılar Uygurların onları tanrılarının tasvirleri olarak değil, ölen yakınlarını temsilen ve onların anısına yaptıkları, tapınaklarda sakladıkları konusunda birleşiyorlar. Ayrıca Eski Türklerde tuğlarda kullanılan kıl ve tüylerin, sıradan bir canlıya ait olmadığı; bunların Totemist-Animist inanca göre bodunu veya boyu koruduğuna inanılan kutsal bir hayvanın, bir tözün parçası olduğuna ve Türklerce töz kabul edilen kotuz, at, kurt ve bazı kuş türlerinin kuyruk, tüy veya yelelerinin bayrak ve sancağın ana malzemesini oluşturduğuna dair bilgiler de mevcuttur. Bu çalışmada Eski Türklerde töz kavramının dışında kalınarak leksik bir birim olarak “kök, köken, esas, cevher, soy” anlamlı töz sözü ve sinonimleri olan bag, uguş, yıltız ayrıca +lIg, +lUg ekli türevleri üzerinde durulacak, genellikle dönem metinlerinde “töz yıltız, tözlüg yıltızlıg; töz uguş/uguş töz, tözlüg uguşlug” şeklinde ikileme olarak da tanıklanan bu leksik birimlerin kullanım farkları ve kullanım alanları tespit edilip incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, bag, baglıg, töz, tözlüg, uguş, uguşlug, yıltız, yıltızlıg

Kaynakça

• AKARSU, B. (1975). Felsefe Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu, Ankara Üniversitesi Basımevi. ARAT, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III, İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. ARGUNŞAH, M.-GÜNER, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları. AYAZLI, Ö. (2012). Altun Yaruk Sudur, VI. Kitap, Karşılaştırmalı Metin Yayını. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları. — [AY VI] BANG, W.- GABAİN, A. M. (1931). Analytischer Index zu den fünfersten Stückender Türkische Turfan-Texte. SBAW, 1931. — [TT5] CEVİZCİ. A. (2005). Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları.