ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDE DATİF EKİ VE İŞLEVLERİ ÜZERİNE

Yıl 2024, Sayı: 35, 223 - 253, 30.12.2024

Emine Gürbüz , Ümit Hunutlu

Öz

Tarihî Türk lehçelerinin bir kolu olan Eski Uygurca gerek dinî gerekse din dışı yazılı kaynakları ihtiva etmesi bakımından araştırmacılar için oldukça önemli bir çalışma sahasıdır. Uygurlar, tarih boyunca farklı topluluklarla çeşitli sosyal ve ticari ilişkilerde bulunmuşlardır. Bu ilişkiler sonucu, farklı dinî muhitlerde yer almışlar ve Budizm, Manihaizm ve Hristiyanlığa ilişkin yazınsal metinler ortaya koymuşlardır. Türk kültürünün tarihsel belleğinde yer eden ve yaratıcılık özelliğini en özgün şekilde ortaya çıkaran bu dinî muhitler, yazınsal ürünlerinin çeşitlenmesinde de temel rol oynamıştır. Bu çalışmada, çeşitli alfabelerle yazılmış Eski Uygur dil yadigârlarından olan Manihaist ve Budist Uygur metinlerinin şekil bilgisi özelliklerinden hareketle Eski Uygur Türkçesinde /+KA/ nadiren de olsa /+A/ şeklinde karşımıza çıkan datif eki, “işlevsel dil bilgisi metodu”yla incelenmiştir. Araştırmacılar tarafından Manihaist ve Budist Uygur Türkçesi metinlerinin dillik ölçütlerinden hareketle Eski Uygur Türkçesi döneminde “ağız ayrılıkları”nın olduğu görüşü ileri sürülmüştür. Bu noktada, söz konusu metinlerdeki “şekil bilgisi unsurları” etkili olmuştur. Ancak Eski Uygur Türkçesinin grameri ile ilgili bütüncül olarak yapılan çalışmalar içerisinde bu konuya kısaca değinilmiştir. Bununla birlikte söz konusu ek, işlevsel bir yöntem kullanılmadan ele alınmıştır. Çalışmada ise Manihaist ve Budist Uygur metinlerinde yer alan datif eki /+KA/, /+A/ “morfofonolojik” yönden “işlevsel dilbilim metodu” ile karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Bu doğrultuda çalışma, sosyal bilimlerde yaygın olarak kullanılan yöntemlerden biri olan “nitel araştırma yöntemi”ne göre tasarlanmıştır. Nitel bir veri analizi yöntemi olarak da “doküman analizi” yöntemi kullanılmıştır. Elde edilen verilerden hareketle Eski Uygur Türkçesindeki ağız ayrılıkları konusu tekrar değerlendirilmiş ve ekin, dönem içerisinde din-dil ilişkisi ile bağlantılı olarak gelişim süreci ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygur Türkçesi, Datif Eki, Morfofonoloji, İşlevsel Dilbilim., Eski Türkçe

On Datif Suffix and Function in Old Uyghur Turkic

Öz

Old Uyghur, a branch of historical Turkish dialects, is a very important field of study for researchers in terms of containing both religious and non-religious written sources. The Uyghurs have had various social and commercial relations with different communities throughout history. As a result of these relations, they were involved in different religious circles and produced literary texts on Buddhism, Manichaeism and Christianity. These religious neighbourhoods, which have a place in the historical memory of Turkish culture and reveal its creativity in the most original way, have also played a fundamental role in the diversification of its literary products. In this study, based on the morphological features of Manichaean and Buddhist Uyghur texts, which are among the Old Uyghur language heirlooms written in various alphabets, the datif suffix, which appears in Old Uyghur Turkish as /+KA/ and rarely as /+A/, is analysed with the ‘functional grammar method’. Based on the linguistic criteria of Manichaean and Buddhist Uighur Turkic texts, researchers have argued that there were ‘dialectal differences’ in the Old Uighur Turkic period. At this point, ‘morphological elements’ in these texts were effective. However, this issue has been briefly touched upon in the studies on the grammar of Old Uighur Turkish as a whole. However, the annex in question was handled without using a functional method. In this study, the datif suffix /+KA/, /+A/ in Manichaean and Buddhist Uyghur texts were examined comparatively with the ‘functional linguistics method’ in terms of ‘morphophonological’ aspects. Accordingly, the study was designed according to the ‘qualitative research method’, which is one of the methods commonly used in social sciences. ‘Document analysis’ method was used as a qualitative data analysis method. Based on the data obtained, the issue of dialectal differences in Old Uyghur Turkish was re-evaluated and the development process of the suffix in connection with the religion-language relationship in the period was discussed.

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur Turkic, Datif Attachment, Morphophonology, Functional Linguistics.

Kaynakça

• AĞCA, F. (2019). “Eski Uygurcada Gerçekten n- diyalekti ve y-diyalekti Var mı?”. Eski Türkçenin İzinde Türkiye’de Eski Türkçe Çalışmaları. Ankara: Akçağ Yayınları: 33-48.
• AĞCA, F. (2021). Dillik Ölçütlere Göre Eski Uygurca Metinlerin Tarihlendirilmesi. Ankara: TDK Yayınları.
• ALYILMAZ, C. (1994). Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Yayınları.
• ALAN, S. (2019). “Yenisey ve Kırgızistan Yazıtlarında Yönelme Hâl Eki Nöbetleşmesi”. Dil Araştırmaları. 24: 123-130.
• ARAT, R. R. (1965). Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• AYAZLI, Ö. (2012). Altun Yaruk Sudur VI. Kitap Karşılaştırmalı Metin Yayımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BALTACI, A. (2018). “Nitel Araştırmalarda Örnekleme Yöntemleri ve Örnek Hacmi Sorunsalı Üzerine Kavramsal Bir İnceleme”. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 7/1: 231-274.
• BÖREKÇİ, M. (1994). Atatürk’ün Nutuk’unda Söz Dizimi I-II. (Yayımlanmamış doktora tezi). Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• CLARK, L. (1975). Introduction to the Uyghur Civil Documents of East Turkestan (13th-14th cc.). (Yayımlanmamış doktora tezi). Indiana Universitesi.
• CLARK, L. (2013). Corpus Fontium Manichaeorum Uygur Manichaean Texts - Texts, Translations, Commentary, Volume II: Liturgical Texts. Belgium: Brepols Publishers.
• CLARK, L. (2017). Corpus Fontium Manichaeorum Uygur Manichaean Texts - Texts, Translations, Commentary, Volume III: Ecclesiastical Texts. Belgium: Brepols Publishers.
• ÇETİN, E. (2020a). Altun Yaruk VII. Kitap Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları (Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÇETİN, E. (2020b). Altun Yaruk VIII. Kitap Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları (Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DAŞDEMİR, M. (2015). Oklama Yöntemiyle Türkçenin Yapısal-İşlevsel Söz Dizimi, Erzurum: Fenomen Yayınları.
• DEVREZ ÖZCAN, C. (2020). Eski Uygurca Kuanşi İm Pusar İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• DOERFER, G. (1991). "Bemerkungen zur chronologischen Klassifikation des alteren Türkischen", Altorientalische Forschungen. 18/1: 170-186.
• ELMALI, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERASLAN, K. (2000). “Eski Türkçe’de Yönelme (Dativ) Hâli Ekinin Yapı, Fonksiyon ve İfadeleri”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 29: 67-76.
• ERASLAN, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERDAL, M. (1979). “The Chronological Classification of Old Turkish Texts”. Central Asiatic Journal. 23: 151-175.
• ERDAL, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Boston: Brill.
• ERDEM UÇAR, F. M. (2023). “Çağatay Türkçesinde Yönelme Hâli Ekinin Söz Dizimsel ve Anlam Bilimsel Görünümü”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. 55: 43-78.
• GABAİN, A. V. (1988). Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GULCALI, Z. (2021). Altun Yaruk Sudur X. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GULCALI, Z. (2015). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikayesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• HAMİLTON, J. R. (2020). Budacı İyi Kalpli ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası Prens Kalyāṇaṃkara ve Pāpaṃkara Hikâyesi. (çev. Ece KORKUT, İsmet BİRKAN). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• HUNUTLU, Ü. (2015). Köktürk ve Eski Uygur Türkçesinde Yan Cümleler. Ankara: Gazi Kitabevi.
• KORKMAZ, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MERT, O. (2002). Kutadgu Bilig’de Hâl Kategorisi. (Yayımlanmamış doktora tezi). Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÖLMEZ, M. (1991). Altun Yaruk III. Kitap V. Bölüm (Suvarṇaprabhȃsasûtra). Ankara: Odak Offset.
• ÖZBAY, B. (2014). Huastuanift: Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÖZERTURAL, Z. (2008). Der Uigurische Mänicheismus. Neubearbeitung Von Texten Aus Manichaica I Und III Von Albert V. Le Coq. Germany: Harrassowitz Verlag.
• RÖHRBORN, K., MAUE, D. (1984). “Ein Buddhistischer Katechismus in alttürkischer Sprache und Tibetischer Schrift Teil I”. Zeitschrift der Deutschem Morgenländischen Gesellschaft, 134/2: 286-313.
• ŞİMŞEK, Y. (2019). “Yenisey Yazıtlarında {+KA}”. Türkiye’de Eski Türkçe Çalışmaları Eski Türkçenin İzinde. Ankara: Akçağ Yayınları, 17-29.
• TEKİN, Ş. (2019). Maytisimit Burkancıların Mehdisi Maitreya ile Buluşma Uygurca İrtidai Bir Dram. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TEKİN, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TESNİERE, L. (1999). “Yapısal Söz Dizimi Ögeleri”. Yirminci Yüzyıl Dilbilimi (Kuramcılardan Seçmeler) (çev. Nüket Güz). İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları, 144-166.
• TOKYÜREK, H. (2018). Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç (Karşılaştırmalı Metin Yayımı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• UÇAR, E. (2009). Altun Yaruk Sudur V. Kitap Berlin Koleksiyonundaki Fragmanların Transliterasyonu ve Transkripsiyonu, Açıklamalar ve Dizin. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• VARDAR, B. (1998). Genel Dilbilim Dersleri Ferdinand De Saussure. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• VARDAR, B. (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• WİLKENS, J. (2021). Handwörterbuch Des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag.
• ZİEME, P. (1975). Manicheisch-Türkische Texte. Texte, Übersetzung, Anmerkungen, Berliner Turfantexte V. Berlin: Akademie Verlag.