Polysemy of the Verb "aç-" in Kutadgu Bilig

Yıl 2025, Sayı: 36, 243 - 263, 30.06.2025

Selda Karaşlar

Öz

As the first masnavi of the Islamic phase of the Old Turkic period, Kutadgu Bilig stands out as a valuable work of both Old Turkic literature and language. Being the most extensive literary work of Karakhanid Turkish, this masterpiece provides significant examples related to the Old Turkic language and vocabulary. In this study, the polysemy of the verb "aç-" in Kutadgu Bilig is analyzed. Polysemy, the phenomenon where a single root word acquires various meanings over time, is of critical importance in semantics for understanding metaphors, idiomatic expressions, and other semantic processes in the lexicon.
The research is based on the Kutadgu Bilig texts presented by Arat and Kaçalin, as well as Arat's translation. The study reveals that the verb “aç-” holds 35 distinct meanings beyond those listed in Arat’s Kutadgu Bilig index and Clauson’s etymological dictionary. These meanings include concepts such as physical opening, explaining, looking, caring, praying, narrating dreams, revealing secrets, aiding, and conquering. Furthermore, the verb "aç-" gains new metaphorical meanings and idiomatic usages when combined with certain nouns, as seen in examples like köz aç-, kapuğ aç-, til aç-, yol aç-, and others.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig , polysemy , Old Turkic , Karakhanid Turkish , aç- verb. , Kutadgu Bilig, polysemy, Old Turkic, Karakhanid Turkish, aç- verb.

KUTADGU BİLİG’DE AÇ- FİİLİNİN ÇOK ANLAMLILIĞI

Öz

Kutadgu Bilig, Eski Türkçe döneminin İslami evresine ait ilk mesnevi olarak hem Eski Türk edebiyatının hem de Eski Türk dilinin kıymetli eserlerinden biridir. Karahanlı Türkçesinin en hacimli edebî eseri olması nedeniyle bu eser, Eski Türk dili ve söz varlığına dair önemli örnekler sunmaktadır. Bu çalışmada, Kutadgu Bilig’de geçen "aç-" fiilinin çok anlamlılık özelliği incelenmiştir. Çok anlamlılık (polisemy), tek bir kökten bir sözcüğün zamanla farklı anlamlar kazanmasıdır ve söz varlığındaki metaforları, deyimleşmeyi ve çeşitli anlam olaylarını anlamak açısından anlambilimde önem taşır. Araştırmada, Arat ve Kaçalin’in ortaya koyduğu Kutadgu Bilig metinleri ile Arat’ın tercümesi esas alınmıştır. Çalışma sonucunda, “aç-” fiilinin Arat’ın Kutadgu Bilig indeksinde ve Clauson’un etimolojik sözlüğünde belirtilen anlamların ötesinde 35 farklı anlama geldiği tespit edilmiştir. Bu anlamlar arasında fiziksel açma, açıklama, bakma, ilgilenme, dua etme, rüya anlatma, sırrı ifşa etme, yardımda bulunma ve fethetme gibi çeşitli kavramlar bulunmaktadır. Ayrıca, "aç-" fiili, köz aç-, kapuğ aç-, til aç-, yol aç-, vb. örneklerde olduğu gibi bazı adlarla birleşerek yeni metaforik anlamlar kazanmış ve deyimleşmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig , çok anlamlılık , Eski Türkçe , Karahanlı Türkçesi , aç- fiili.

Kaynakça

• AKAY, H. (2022). “Çok Anlamlı Sözcükler ve İşlevleri Üzerine Bazı Dikkatler”. Aydın Türklük Bilgisi Dergisi (AY-TBD), 8/2: 139-157.
• AKYILDIZ AY, D. (2022). “Çokanlamlı Yansıma Fiillerde Somutlaştırma Yolu ile Bağlanan Yan Anlamlar”. Tarihî ve Çağdaş Türk Lehçeleri Araştırmaları: Fiil Kategorisi. (ed. Esra Gül Keskin, Nergis Biray). Ankara: Bengü Yayınları, 9-34.
• AKYILDIZ AY, D. (2023). “Yansıma Sözcüklerde Çokanlamlılık-Eşadlılık Meselesi”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 32: 316-327.
• AKSAN, D. (1978). Anlambilimi ve Türk Anlambilimi. Ankara: Erol Ofset Matbaacılık.
• AKSAN, D. (1982). Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AKSAN, D. (2009). Anlambilim: Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. (5. baskı) Ankara: Engin Yayınları.
• ARAT, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ARAT, R. R. (1959). Kutadgu Bilig II Tercüme. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ARAT, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks (indeksi neşre haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• ARPACIOĞLU, G. (2024). Eski Uygur Çatiklerinde Çok Anlamlılık. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• ARSLAN, E. H. (2002). Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• ARSLAN, E. H. (2008). Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ATMACA, E. (2011). Eski Oğuz Türkçesinden Türkiye Türkçesine Söz Varlığındaki Değişmeler ve Anlam Olayları. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Sakarya Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• BAKIRCI, F. (2016). “Harezm Türkçesiyle Yazılmış Kısasü’l-Enbiya’da Koş Sözcüğü ve Anlam Alanı”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Eğitim Kültür Dergisi, 5/1: 42-55.
• BARAN, B. (2022). “Doğu Grubu Ağızlarında Çok Anlamlı Bir Kelime: Hama ve Varyantları”. MECMUA-Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 7/14: 1-14.
• BAYKAN, A. (2017). Türkiye Türkçesinde İsimler Üzerine Bir Çok Anlamlılık İncelemesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• BERBERCAN, M. T. (2013). “Kutadgu Bilig’de Fiillerin Çok Anlamlı Yapısına Genel Bir Bakış”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6/24: 83-98.
• BİLGİN, M. (2013). Anlamdan Anlatıma Türkçemiz. Ankara: Doruk Yayınları.
• CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. London: Oxford University Press.
• DOĞRU, F. (2012). Kâmûs-ı Türkî’den Türkçe Sözlük’e Anlam Değişmeleri – Eylemler. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• DUYMAZ, E., TURAN, A. (2006). Türkçede Anlam Bilgisi. Ankara: Birleşik Dağıtım Kitabevi.
• ERDEM UÇAR, F. M. (2016). “Çağatay Türkçesinde Bol- “Olmak” Fiilin Çok Anlamlı Yapısı”. Dil Araştırmaları, 19: 125-151.
• ERKINAY TAMTAMIŞ, H. K. (2022). “Çok Anlamlılıktan Eş Adlılığa Doğru Tarihsel Bir Yolculuk”. Folklor/Edebiyat, 28/109: 115-136.
• FİLİZOK, R. (2001). Anlam Analizine Giriş. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• GÖKÇE, F. (2015). “Kutadgu Bilig’de Kör- “Görmek”: Çok Anlamlılık, Metafor ve Gramerleşme”. Türkbilig, 29: 59-76.
• GUIRAUD, P. (1984). Anlambilim. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• GÜLER, E. (2019). “‘tüş’ Sözcüğünün Çok Anlamlı ve Eş Adlı Olarak Kullanımı”. International Journal of Languages Education and Teaching, 7/2: 319-336.
• GÜVEN, Ş. (2013). “Dil, Anlam ve Çokanlamlılık”. Bilimname, 25/2: 69-100.
• HAZAR, M. (2013). “Türkiye Türkçesindeki Anlam Bilimi Bibliyografyası”. Türük Dil Edebiyat ve Halk Bilgisi Dergisi, 1/2: 137-173.
• HAZAR, M. (2014). Türkçe (Sözcük) Anlam Bilimi-I. Konya: Eğitim Yayınevi.
• HİRİK, E. (2017). “Türkiye Türkçesi Duyu Fiillerinde Anlam ve Kelime Sıklığı İlişkisi”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 41: 53-74.
• İLHAN, E. (2018). Dede Korkut Destanlarının Anlambilimsel Yapısı. (Yayımlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• KAÇALİN, M. S. (t.y). Yûsuf Hâs Hâcib: Kutadğu Bilig Metin. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78447/yusuf-has-hacib---kutadgu-bilig.html. (02.01.2025).
• KAHRAMAN, S. (2015). Dilde Çok Anlamlılık ve Belirsizlik. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• KARAAĞAÇ, G. (1994). “Eş Yazılılık, Eş Seslilik ve Çok Anlamlılık”. Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 8: 31-55.
• KARAAĞAÇ, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KARACAN, E. (2012). Türkçe ve Almanca Metinlerde Çok Anlamlılık: Karşılaştırmalı Bir Çalışma. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• KARA, M., TERES, E. (2013). “New Lexical, Semantic and Structural Developments in Turkish”. Folklor/Edebiyat, 19/73: 81-104.
• KARATAŞ, A. (2023). “Kutadgu Bilig’de Yer Alan Çok Anlamlı İsimlerin Eş Zamanlı Anlam Bilimi Bakımından Değerlendirilmesi”. Turkish Academic Studies-TURAS, 4/1: 90-119.
• KILIÇ, V. (2009). Anlambilime Giriş: Temel Kavramlar. İstanbul: Papatya Yayınları.
• EZİLER KIRAN, A. (2014). “Dilbilim, Anlambilim ve Edimbilim”. Turkish Studies International Periodical For The Languages Literature and History of Turkish or Turkic, 9/6: 719-729.
• KIRAN, Z., KIRAN, E. A. (2013). Dilbilime Giriş. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• KORKMAZ, Z. (2007). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KORKMAZ, F., SARAL, R. (2023). “Kül Tigin Yazıtında Çok Anlamlılık”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 12/1: 1-21.
• ÖNER, M. (2020). “XIX. Asırda Yeni Dil ve Çok Anlamlılık". Kültür Araştırmaları Dergisi, 5: 170-183.
• ÖZBAKAN, M. (2023). Nehcü’l-Ferâdis’te Fiilde Çok Anlamlılık. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Karabük Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• ÖZKAN ŞEN, A. (2020). Ḳıṣaṣü'l-Enbiyā’da Çok Anlamlılık. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• PALMER, F. R. (2020). Semantik: Yeni Bir Anlambilim Projesi. Ankara: Fol Yayınları.
• SAPAROV, M. (1997). Türkmen Türkçesi ile Türkiye Türkçesi Arasında Eş Seslilik ve Çok Anlamlılık İlişkisi. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ege Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• SARAL, R. (2021). Runik Harfli Türkçe Metinlerde Çok Anlamlılık. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• SELÇUK, E. (2000). Batı Türkçesinde Anlam Değişmeleri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Sakarya Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• SELVİ, C. (2020). “Çokanlamlılık ve Aç- Eylemi”. Avrasya Dil Eğitimi ve Araştırmaları Dergisi, 4/2: 39-49.
• SELVİ, C. (2024). Türkiye Türkçesinde Çok Anlamlılık (Eylemler Üzerine Bir İnceleme). Çanakkale: Paradigma Akademi.
• SOMUNCU, M. (2019). “Kutadgu Bilig’de ‘Çok’ Anlamlı Kelimelerin Semantik Düzlemde İncelenmesi “Aşru, Çok, Köp, Tük. I”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12/65: 150-155.
• SOYDAN, S. (2017). Çağatay Türkçesinde Basit Fiiller ve Fiilden Fiil Yapım Eki Alan Fiillerde Yapı ve Çok Anlamlılık. Ankara: Gazi Kitabevi.
• SOYDAN, S. (2018). “Çağatay Türkçesinde Bazı Fiillerde Çok Anlamlılık, Kılınış ve Kiplik”. International Journal of Languages Education and Teaching, 6/1: 446-474.
• SOYDAN, S. (2019), “Garibnâme’de Bazı Basit Fiillerde Çok Anlamlılık”. Uluslararası Dil Edebiyat ve Kültür Araştırmaları Dergisi, 2/2: 54-65.
• SOYDAN, S. (2020). “Garibnâmede Bazı Fiillerin Çok Anlamlı Yapısına Bir Bakış”. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23/43: 21-30.
• SOYDAN, S. (2023). Garibnâme’de Çok Anlamlılık ve Birleşik Fiiller. Ankara: Gazi Kitabevi.
• ŞEHİTOĞLU, M. (2023). “Yabancılara Türkçe Öğretiminde Dinleme Eğitiminde Kullanılan Kitapçık Metinlerinde Çok Anlamlılık: Yedi İklim B1-B2”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 11: 837-859.
• ŞENATA, N. (2020). Divânü Lugâti’t-Türk’te Tematik Söz Varlığı ve Çok Anlamlılık. (Yayımlanmamış doktora tezi). Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• TOKAY, Y. (2017). Anlambilimi Açısından Kitâbu Gülistân bi’t-Türkî. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• TOPRAK, F., BESLİ, N. (2015). “Türkiye Türkçesi ve Türk Lehçelerinde Kuru Sözcüğünün Anlam Boyutları Üzerine Art ve Eş Zamanlı Bir Yaklaşım”. International Journal of Languages Education and Teaching, 2198/4999: 1001-1012.
• TOPRAK, F. (2019). “Kutadgu Bilig’de Bar- Fiilinin Farklı Bir İşlevi Üzerine”. Turkish Studies, 14/4: 2123-2136.
• TOY, T. (2023a). “Çok Anlamlılığın Zihin Dil İlişkisindeki Rolü Üzerine: Bilişsel Anlambilimden Öğrendiklerimiz”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 23/3: 589-602.
• TOY, T. (2023b). “Doğal Dillerdeki Çok Anlamlılık Olgusunun Gündelik Dil Felsefecilerinin Metafizik Eleştirisindeki Rolü Üzerine”. Kaygı. Bursa Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi, 22/1: 264-288.
• TÜNGÜÇ, K. (2016). Karahanlı Türkçesindeki Deyimler Üzerine Anlambilimsel Bir İnceleme. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Erciyes Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• UÇAR, A. (2008). “Eylemde Çok Anlamlılık ve Sözlük Girdisi Olarak Katkısız Eylemler”. XXI. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildirileri, 137- 145.
• UÇAR, A. (2009). Türkçe Eylemlerde Çok Anlamlılık: Uygunluk Kuramı Çerçevesinde Bir Çözümleme. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• UÇAR, A., KURTOĞLU, Ö. (2009). “Eylemlerde Çokanlamlılık: Sözlük Verisinin Derlem Temelli Görünümleri”. BAP- FEF-İDEB (SYA), 3: 398-410.
• UĞUR, N. (2003). Anlambilim Sözcüğün Anlam Açılımı. Ankara: Doruk Yayınları.
• UZUN, N. E. (1997). “Türkçe Eylemlerde Çok Anlamlılık ve Rol Kuramı”. Dil Dergisi, 51: 5-20.
• YILDIZ, Y. (2021). “Bitki Adlarında Çok Anlamlılık”. The Journal of Turkic Language and Literature Surveys (TULLIS), 6/1: 66-92.