ABD’NİN AFGANİSTAN’DAN ÇEKİLİŞİ VE BÖLGE GÜVENLİĞİ

Yıl 2021, , 139 - 156, 29.12.2021

Ainur Nogayeva

https://doi.org/10.28956/gbd.1020025

Öz

Güvenlik konusu, hem ulusal, hem uluslararası boyutuyla canlı bir tartışma konusu olmaya devam etmektedir. Afganistan, 15 Ağustos’tan itibaren Taliban hareketinin hızla ilerleyip ülkedeki iktidarı ele geçirmesiyle dünya gündemine oturmuştur. Taliban’ın ABD tarafından 11 Eylül tarihini vermesine karşın, tüm yabancı askerleri Afganistan’dan Ağustos sonunda tahliye etmeye zorlaması/dayatması, hem ülke içinde, hem de komşularında tedirginliğe sebep olmuştur. Tahliye tamamlanmadan başkent Kabil’in terör olaylarına sahne olması, yeni güvenlik sorunlarının belirmesine neden olmuştur. Bu bağlamda gözler Afganistan’ın bulunduğu coğrafyaya çevrilmiş durumdadır.
Güvenlik alanında, Orta Asya devletlerinin politikaları, bölgenin jeopolitik konumu ve bölgedeki iç dinamikleri tarafından belirlenir. Bu anlamda Orta Asya Devletlerinin güvenlik politikaları geleneksel olarak iki düzeyde ele alınmaktadır. Bunlar, makro düzey, yani Orta Asya ülkelerinin güçlü devletleri ile birlikte (örgütler çerçevesinde) yürüttükleri güvenlik politikaları ve mikro düzey olarak adlandırabileceğimiz, devletlerin ulusal çıkarları doğrultusunda güvenliğini ve ilişkilerini etkileyebilecek tehditler / zorluklardır. Güvenlik politikaları makro düzeyde ele alındığında, askeri güvenlik ağırlıklı olarak kastedilmektedir. Orta Asya ülkelerini içeren bölge, bağımsızlık sonrası ve 11 Eylül öncesi /sonrası dönemde askeri güvenlik açısından çalkantılı bir bölge olarak görülmektedir. Özellikle de günümüzde ABD’nin bölgeden çekilmesiyle Afganistan, Orta Asya bölgesinin barut fıçısı haline gelmiş durumdadır. Afganistan’daki istikrarsızlığın büyük küçük demeden tüm bölge devletlerine sıçrama tehdidi bulunmaktadır.
Bu çalışmada, bahsi geçen düzeyleri bakımından bölge devletlerinin politikaları makrodüzeyde ele alarak değerlendirilecektir. Bu çalışma “haklı savaş” çerçevesinde tarihsel ve betimsel analiz yöntemlerine dayalı olarak Afganistan’daki gelişmeleri yakından takip eden komşu ülkelerin Taliban’ın başarısındaki etkisi, bağlantıları mercek altına alınacaktır. Geçmişte Taliban’la mücadele eden SSCB’nin varisi olan Rusya ile diğer Orta Asya ülkelerin neden şimdi ona destek verdikleri, politika değişikliklerinin nedenleri ve beklenen sonuçlar nelerdir gibi sorulara cevap aranacaktır. Bu bağlantılar resmi yollarla mı, istihbarat aracılığıyla mı kurulmuş ve nasıl yürütülmüştür? Ayrıca Taliban zaferinde, geleneksel olarak dış müdahalelere sıcak bakmayan ve pragmatik siyasetiyle bilinen Çin’in rolü var mıdır? Var ise neden kendi ülkesinde radikal görüşlere karşı sert bir mücadele verirken şimdi Afganistan’da farklı davranmaktadır?
Kimi Rusya ve Çin ile Şanghay İşbirliği Örgütü içerisinde, kimileri ise Rusya ile Kollektif Güvenlik Örgütü çerçevesinde hareket eden, hepsi de NATO ile Barış için Ortaklık programı çerçevesinde işbirliği geliştiren bölge ülkelerinden Kazakistan, Kırgızistan’ın ve doğrudan Afganistan ile sınırı olan Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan’ın politikaları merak konusudur. Zira bu ülkeler, 19. yüzyılında Büyük Oyun’da Rusya’nın bölgeye ilerlemesi yolunda, 1980’lerdeki Afganistan işgalinde ise SSCB içerisinde yer almış ülkeler idi. 11 Eylül ve sonrası dönemde Afganistan harekatında ise ABD ve uluslararası koalisyona destek vermiş ve bazıları ise -Kırgızistan ve Özbekistan- askeri üslerine ev sahipliği yapmış ülkeler idi. Bunların bölgesel güvenlik politikalarındaki rolü nedir ve ne olacaktır? Nasıl bir politikalar izlemesi gerekecek? Belirtilen bu soruların cevabı Rus ve bölge kaynaklarının detaylı incelemesinden sonra çalışmada verilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

ABD, Afganistan, Bölgesel Güvenlik, Rusya, Çin

Kaynakça

• 11 Eylül'ü Afganlar nasıl hatırlıyor: 'ABD çok uzaktaydı', Euronews, 11 Eylül 2021, Erişim tarihi: 28 Ekim 2021, https://tr.euronews.com/2021/09/10/11-eylul-u-afganlar-nas-l-hat-rl-yor-abd-cok-uzaktayd
• Ahmed Raşid (2021). Erişim tarihi: 29 Ekim 2021, https://kidega.com/yazar/ahmed-rasid-092180/
• Birdişli, F. (2017). Orta Asya Bölgesel Güvenlik Kompleksi Bağlamında Kırgızistan-Özbekistan İhtilafı, Yönetim Bilimleri Dergisi/Journal of Administrative Sciences Cilt / Volume: 15, Sayı / N: 30, s.123-143
• Eurasia Today (2021, Kasım). Uzman Görüşü: Pakistan neden Taliban hükümeti tanımaktan çekiniyor? Erişim tarihi: 28 Ekim 2021, https://www.eurasiatoday.ru/expert-opinions/6647-html?fbclid=IwAR0h06xqnifnXGvEtF5uPdZ95XNSofZP9LRFjipOE6BvXRoI4GfOlvFmaoE
• Hess, Andrew C. (2003). Jihad: The Rise of Militant Islam in Central Asia (review). Journal of Interdisciplinary History 34 (1), 132-133.
• Heywood, A. (2016). Küresel Siyaset, (4.baskı). (N.Uslu, H. Özdemir, Çev.). Ankara: Adres Yayınları.
• Ikenberry, John (2004) “Illusions of Empire: Defining the New American Order”, Foreign Affairs, Mart/Nisan 2004, https://www.foreignaffairs.com/reviews/review-essay/2004-03-01/illusions-empire-defining-new-american-order)
• KGAÖ-ŞİÖ zirveleri ve bölge güvenliği, Anadolu Ajansı, 23.09.2021, Erişim tarihi: 8 Ekim 2021, https://www.aa.com.tr/tr/analiz/kgao-sio-zirveleri-ve-bolge-guvenligi/2372763
• Legvold, R. (2004). (Ed.), Strategicheskie Perspektivy: Veduwie Derzhavy, Kazahstan i Central’noaziatskij Uzel (Stratejik Perspektifler: Büyük Güçleri Kazakistan ve Orta Asya Düğümü). Moskova: İnterdialekt Press.
• Lemon, E. (2018). Talking Up Terrorism in Central Asia, Kennan Cable, 2018.
• Malysheva, D.B. (2018). Post-Soviet Central Asia and Afghanistan at the intersection of the major Asian states' interests. Vestnik RUDN. International Relations, 18 (2), 259—272. DOI: 10.22363/2313-0660-2018-18-2-259-272.
• Mekhrzoda, A.(2021).Dustum i Nur uchredili “Vysshiy sovet natsional'nogo soprotivleniya Afganistana (Dostum ve Nur, ‘Afganistan Ulusal Direniş Yüksek Konseyi’ni kurdular, Asia-Plus, 25 Ekim 20021, Erişim tarihi: 27 Ekim 2021, https://asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/politics/20211025/dustum-i-nur-uchredili-visshii-sovet-natsionalnogo-soprotivleniya-afganistana
• Nichol, J. (2006, Şubat). Central Asia’s Security: Issues and Implications for U.S. Interests, Washington: CRS Report for Congress RL30294, The Library of Congress, 7 Şubat 2006.
• Nogayeva, A. (2013). Orta Asya'da ABD, Rusya ve Çin: Stratejik Denge Arayışları. Ankara: Usak Yayınları.
• Orta Asya Haritası, https://ec.europa.eu/info/events/sustainable-energy-central-asia-2019-apr-12_en
• Rumer, E. B. (2006). China, Russia and the Balance of Power in Central Asia, Strategic Forum, Sayı: 223, Kasım 2006, ss. 1-8.
• Rusya Federasyonu mevzuatına göre terörist olarak tanınan yabancı ve uluslararası kuruluşlar da dahil olmak üzere birleşik federal kuruluşların listesi (31 Ağustos 2021 itibariyle), Rusya Federasyonu Federal Güvenlik Teşkilatı (FSB) sitesi, http://www.fsb.ru/fsb/npd/terror.htm
• Schmitt, E. & Dao, J. (2002). U.S. Building up Military Bases in Afghan Region, The New York Times, 9 Ocak 2002, Erişim tarihi: 5 Ekim 2021, https://www.nytimes.com/2002/01/09/world/nation-challenged-military-planning-us-building-up-its-military-bases-afghan.html
• Speech by the President of the Republic of Tajikistan at the general debates within the 76th session of the UN General Assembly, Tacikistan Dışişleri Bakanlığı sitesi, 24 Eylül 2021, Erişim tarihi: 29 Ekim 2021, https://mfa.tj/en/main/view/8705/speech-by-the-president-of-the-republic-of-tajikistan-at-the-general-debates-within-the-76th-session-of-the-un-general-assembly
• Starr, F. (2005). A Partnership for Central Asia, Foreign Affairs, Vol. 84 No. 4, July/ August 2005, pp.164-178.
• Subbotin, İ. (2021). Nezavisimaya, 20.10.2021, Erişim tarihi: 30 Ekim 2021, https://www.ng.ru/world/2021-10-20/1_8282_russia.html
• Taliban ile Rusya ilişkilerin tarihi. (2021). “Kommersant”, 17 Ağustos 2021, Erişim tarihi: 28 Ekim 2021, https://www.kommersant.ru/doc/4947089
• The Global Terrorism Index –GTI.(2020), Institute for Economics and Peace (IEP), https://visionofhumanity.org/wp-content/uploads/2020/11/GTI-2020-web-1.pdf
• Time Dergisi, 2018, Erişim tarihi: 28 Eylül 2021, https://web.archive.org/web/20181211011422/http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,450997-93,00.html
• Wang Yi Meets with Head of the Afghan Taliban Political Commission Mullah Abdul Ghani Baradar, 28 Temmuz 2021, Çin Halk Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığı sitesi, Erişim tarihi: 28 Ekim 2021, https://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/zxxx_662805/t1895950.shtml