İslâmiyet'in Kabulünden Sonra Türklerde İstihbarat Felsefesi

Yıl 2021, 2. Uluslararası Güvenlik Kongresi Özel Sayısı, 15 - 34, 29.12.2021

İsmail Demircioğlu , Onur Güven , Yağmur Hınız

https://doi.org/10.28956/gbd.1022057

Öz

Tarih boyunca devletler sürekli rekabet halinde olmuşlardır. Birbirleriyle rekabet eden devletler için üstünlük kurmanın bir yolu diğer devletler ile ilgili bilgi sahibi olmaktan geçer. Zira dünyada yaşanan siyasî, sosyal, ekonomik, askerî ve teknolojik gelişmelerin takip edilmesi devlet politikalarının belirlenmesinde önem arz etmektedir. Devlet ve halk aleyhindeki gelişmelerin saptanması ve tedbirlerin alınması; ülkeyi iç ve dış tehditler karşısında güçlü kılacak bilgilerin temini gibi konular istihbarat faaliyetlerinin zeminin oluşturmaktadır.
Türkler devlet kurma ve teşkilatlanma noktasında kadim bir kültürün mirasçısı olmuşlardır. Sahip oldukları devlet geleneği askerî, siyasî ve idarî açıdan sistemli organizasyonlar oluşturmalarına yol açmıştır. İstihbarat faaliyetleri noktasında eski Türkler hakkında ayrıntılı bilgiye ulaşılamamaktadır. Fakat Türk tarihinin kırılma noktalarından biri olan Türklerin İslâmiyet’i kabulünden sonra kurulan Türk-İslâm devletlerinin istihbarata yönelik uygulamış oldukları politikalar hakkında teferruatlı bilgilere ulaşmak mümkündür. Türk tarihi içerisinde sistematik istihbarat yapıları, İslâmiyet’in kabulünden sonra İran ve İslâm devlet geleneklerinin mirası üzerine inşa edilmiştir.
Bu çalışmada Karahanlı ve Gazneli Devletleri ile Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun istihbarata dair geliştirmiş oldukları sistemler ve kurumlar incelenecektir. Araştırma nitel bir anlayışla gerçekleştirilmiş olup, veriler tarihsel yöntemin ışığında elde edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İstihbarat, Gazneliler, Karahanlılar, Selçuklular, Alp Arslan, Nizâmülmülk

Kaynakça

• Abû’l Farac, (1999). Gregory (Bar Hebraeus), Abû’l Farac tarihi. I. (Ömer Rıza Doğrul, Çev.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sevim A. (2000). Suriye ve Filistin Selçukluları tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Azîmî (2006). Azimi tarihi (Selçuklular dönemiyle ilgili bölümler). (Ali Sevim, Çev.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Altungök, A. (2012). Ortaçağ Türk dünyasında haberleşme kurumları: casusluk ve postacılık faaliyetleri. Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, 8(1), 173-211.
• Avcı, G. (2004). İstihbarat teknikleri: aktörleri - örgütleri ve açmazları. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Başdin, A. – Topçu, E. (2017). Ortaçağda ihtiyat bağlamında hükümdarın asli bir vazifesi: istihbarat (Yusuf Has Hacib ve Nizamü’l Mülk Evreninde). Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10, Siirt, 560-571.
• Bündârî, (2016). Irak ve Horasan Selçukluları tarihi. (Kıvameddin Burslan, Çev.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Büyükarslan, M.B. (2020). Hz. Muhammed’in istihbârâtî faaliyetleri üzerine bir inceleme. Çekmece İzü Sosyal Bilimler Dergisi, 8(17), 95-118.
• Çelikkol, Y. (2011). Emeviler dönemi şurta (polis) teşkilatı ve istihbarat birimi olarak berid teşkilatı. e-Journal of New World Sciences Academy, 6(2), 321-330.
• Dağ, M. (2012). Erken dönem İslam dünyasında berid teşkilatı ve istihbarat. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniversitesi, Elazığ.
• Delibalta, Y. (2018). Selçuklularda istihbarat. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Ekrem, N.H. (1999). Çin elçisi Chang Ch'ien seyahatnamesine göre Orta Asya'daki etnik gruplar. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• el-Hüseynî, Nâsr İbn Ali. (1943). Ahbârü’d- devleti’s-Selçûkıyye. (Necati Lügal, Çev.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Eryavuz, Ş. (2002). Kervansaray, TDV İslâm Ansiklopedisi. (c. 25, ss. 299-302).
• Genç, R. (1981). Karahanlı devlet teşkilâtı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gündüz, T. (2021). Kızılbaşlar Osmanlılar Safeviler. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Harekât, İ. (1992). Berîd. TDV İslâm Ansiklopedisi, (c. 5, ss. 498-501).
• Hunkan, Ö.S. (2011). Türk hakanlığı Karahanlılar. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• İbnü’l-Esîr, Ali b. Muhammed (1987). el-Kâmil fi’t-Tarih: İslâm Tarihi. X. (Abdülkerim Özaydın, Çev). İstanbul: Bahar Yayınları.
• İlhan, A. (1992). Bâtıniyye, TDV İslâm Ansiklopedisi, (c. 5, ss. 190-194).
• İnalcık. H. (1966). Kutadgu Bilig’de Türk ve İran siyaset nazariye ve gelenekleri. Reşid Rahmeti Arat İçin, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 259-271.
• Kafesoğlu, İ. (1988). Türkler. İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, c. 12(2), 170-279.
• Koç, S. (2019). Türk hakanlığı (Karahanlılar)’nda ve Gaznelilerde istihbarat. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Trakya Üniversitesi, Edirne.
• Köymen, M. A. (2017). Selçuklu devri Türk tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Merçil, E. (2019). Afganistan ve Hindistan'da bir Türk devleti Gazneliler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
• Merçil, E. (2015). Selçuklular zamanında dîvân teşkilâtı (Merkez ve Eyalet Dîvânları). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
• Merçil, E. (2004). Menşur. TDV İslam Ansiklopedisi, (c. 29, ss. 149-150).
• Nizâmülmülk, (2017). Siyasetname. (Mehmet Kanar, Çev.). İstanbul: Say Yayınları.
• Nuhoğlu, G. (1995). Beyhaki tarihi’ne göre Gaznelilerde devlet teşkilatı ve kültür. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Özcan, A. (1993). Casus. TDV İslâm Ansiklopedisi, (c. 7, ss. 166-169).
• Özdağ, Ü. (2010). İstihbarat teorisi. Ankara: Kripto Yayınları.
• Pehlivanlı, H. (2002). Eski Türkler ve Selçuklularda istihbaratçılık. H. C. Güzel vd. (Ed.), Türkler, c. 5, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 279-285.
• Pehlivanlı, H. (2000). Büyük Selçuklularda istihbaratçılık, Bilge Dergisi, 27, 31-35.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, (2011). Mir’atü’z-zaman fi tarihi’l-ayan’da Selçuklular. (Ali Sevim, Çev.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Turan, O. (2017). Selçuklular tarihi ve Türk-İslâm medeniyeti. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Tzu, S. (2019). Savaş sanatı. (S. Köseoğlu, Çev.) İstanbul: Say Yayınları.
• Urfalı Mateos, (2000). Urfalı Mateos vekayinâmesi (952-1136) ve papaz grigor’un zeyli (1136-1162), (Hrant D. Andreasyan, Çev.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ünal, N. (2019). Abbasi halifesi el-Müsterşid-Billâh ve dönemi (512/1118-529/1135). (Yüksek Lisans Tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• Yılmaz, H. (2016). Fâtımîler ve Fâtımî halifeleri. Ankara: Elips Kitap.
• Yılmaz, M. (2016). Erken dönem İslam tarihinde polis teşkilatı. Ankara: Polis Akademisi Yayınları.
• Yılmaz, M. (2017). Abbasiler dönemi merkez ve taşra polis teşkilat yapılanmaları. Y. Yiğit (Ed.), Türk Polis Tarihinin Kökenleri Sempozyum Bildirileri, Ankara: Polis Akademisi Yayınları, 125-156.
• Yılmaz, S. (2007). 21. yüzyılda güvenlik ve istihbarat. İstanbul: Milenyum Yayınları.
• Yiğit, İ. (2008). Ribât. TDV İslâm Ansiklopedisi, (c.35, ss. 76-79).
• Yusuf Has Hâcib. (2017). Kutadgu Bilig. (A. Çakan, Çev.) İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.