Ortaokul Fen Bilimleri Ders Kitaplarında Yer Alan Görsellerin Toplumsal Cinsiyet Bağlamında Analiz Edilmesi

Yıl 2023, Cilt: 43 Sayı: 3, 1487 - 1520, 30.12.2023

Emre Özdemir

https://doi.org/10.17152/gefad.1172054

Öz

Bu araştırmanın amacı 2018 yılında güncellenen fen bilimleri öğretim programındaki kazanımları temel alan 2021-2022 eğitim-öğretim yılında ortaokul 5, 6, 7 ve 8. sınıf düzeyinde okutulmasına onay verilen 4 adet fen bilimleri ders kitabında bulunan cinsiyet bulgusu içeren görsellerin toplumsal cinsiyet rolleri bağlamında analiz edilmesidir. Fen bilimleri ders kitapları; kız-erkek görsellerine yer verilme sayılarına, kızların ve erkeklerin sahip oldukları mesleklere, bunların bir arada gösterildiği kişilere, bulundukları mekânlara ve görsellerdeki eylemlerine yönelik inceleme yapılmıştır. Çalışmada, nitel araştırma yöntemlerinde birisi olan doküman analizi tekniği kullanılmış olup içerik analizi tekniğiyle de verilerin analizi yapılmıştır. Çalışma sonucunda tüm sınıf seviyelerindeki ders kitaplarında erkek görsellerine daha fazla yer verildiği, erkek görsellerin birçok meslek grubunda daha fazla oranda temsil edildiği, farklı mekanlarda daha çok resmedildiği ve çoğu eylemlerde kızlardan daha fazla görsellerde yer aldığı bulunmuştur. Kız resimleri ise hem görseller açısından ders kitaplarında daha az yer almış, hem de araştırılan unsurlar kapsamında ders kitaplarında daha arka planda, erkek görsellerine oranla daha az yer verilmiştir. Bu doğrultuda; fen bilimleri ders kitaplarında erkeklerin daha önemli ve göz önünde olduğu sergilenmiş ve ders kitaplarında cinsiyet rollerinin temsili bakımından eşit olmayan durumun olduğu tespit edilerek cinsiyet rollerinin örtük öğretim programlar ekseninde sergilendiği belirlenmiştir. Ders kitaplarının hazırlanması, kontrol edilmesi ve okullarda okutulması sürecinde görevli eğitimcilerin toplumsal cinsiyet rolleri konusunda da bilgi sahibi ve farkındalığı olması önem arz etmektedir. Çalışma sonucunda toplumsal cinsiyet kapsamında geliştirilebilir noktalara yönelik önerilerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Ders kitapları, Ortaokul fen bilimleri, Örtük müfredat, Toplumsal cinsiyet

Analysis Of The Visuals In The Secondary School Science Books On The Gender Context

Öz

This study aims to analyze the visuals containing gender findings in four science books approved to be taught at the 5th, 6th, 7th, and 8th-grade levels of secondary school in the 2021-2022 academic year based on the objectives in the science curriculum updated in 2018. In science books, the number of images of males and females, the professions of females and males, the people they were shown together, the places they were in, and their actions in the visuals were examined. In this study, one of the qualitative research methods, document analysis technique was used, and data analysis was performed with the content analysis technique. As a result of the study, it was found that male visuals were included more in books at all grade levels, male images were represented more in many professional groups, more males were portrayed in different places and more male visuals were included in most actions than females. Females’ pictures were included less in books in terms of visuals, and within the scope of the elements investigated, they were given less space in the books than in the background when compared with male visuals. In this way, it was exhibited that men were more important and visible, and it was determined that there was an unequal situation in terms of the representation of gender roles in books, and gender roles were exhibited in the context of the hidden curriculum. In the process of preparing, controlling, and teaching textbooks, it is important that educators should also be informed and aware of gender roles. At the end of the study, suggestions were given about the improvable points within the scope of gender.

Anahtar Kelimeler

Textbooks, Middle school science, Hidden curriculum, Gender

Kaynakça

• Akbulut-Uzun, Y. ve Gelmez-Burakgazi, S. (2021). Ortaöğretim İngilizce ders kitaplarının toplumsal cinsiyet rolleri açısından incelenmesi. TEBD, 19(2), 1277-1298.
• Akkaş, M. Ş. (2019). Göçün etkisine karşı bakış açısından kullanım ve Sakarya'daki mülteci/sığınmacı sorunu (Yüksek Lisans Tezi). Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Alpan Özdemir, E. D. (2018).Toplumsal cinsiyet kalıp yargılarının çocuk oyunlarına yansıması. Atatürk Üniversitesi GSF Sanat Dergisi, 80-89.
• Anderson, D. A., & Hamilton, M. (2005). Gender role stereotyping of parents in children’s picture books: the invisible father. Sex Roles, 52(3-4), 145-151.
• Aratemur Çimen, C. ve Bayhan S. (2018). Değişen ders kitaplarında toplumsal cinsiyet. Kültür ve Siyasette Feminist Yaklaşımlar, 36, 72-102.
• Arslantürk, Z. ve Amman, T. (2000). Sosyoloji. İstanbul: Kaknüs.
• Asan, H. T. (2010). Ders kitaplarında cinsiyetçilik ve öğretmenlerin cinsiyetçilik algılarının saptanması. Fe Dergi, 2(2), 65-74.
• Balcı, E. ve Sel, B. (2017). İlkokul Türkçe ders kitaplarında yer alan çocuk edebiyatı ürünlerinde toplumsal cinsiyet eşitsizliğine ilişkin bir araştırma. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 21(3), 723-740.
• Bansiong, A. J. (2019). Readability, content, and mechanical feature analysis of selected commercial science textbooks intended for third grade filipino learners. Cogent Education, 6(1), 1706395.
• Baştürk, M. (2008). Ders Kitaplarının Tarihçesi Konu Alanı Ders Kitabı İncelemesi. Ankara: Pegem A Yayınevi.
• Bayrakçı, M. (2005). Ders kitapları konusu ve ilköğretimde ücretsiz ders kitabı dağıtımı projesi. Milli Eğitim Dergisi, 165, 1-10.
• Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö. E., Karadeniz, Ş. ve Demirel, F. (2008). Bilimsel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Pegem Akademi.
• Castillo, M. A. R., & Cecilia, R. R. (2006). Gender roles in coeducation. International Journal of Learning, 12(6), 239-243.
• Corbin, J., & Strauss, A. (2008). Strategies for qualitative data analysis. Basics of Qualitative Research. Techniques and procedures for developing grounded theory, 3(10.4135).
• Coser, L. , Nock, S., Steffan, P., Rhea, B., & Merton R. (1987). Introduction To Sociology. USA.
• Çeçen, M. A. (2015). Türkçe ders kitaplarında toplumsal cinsiyet rolleri. Duygu, U. ve Ahmet, B. (Ed.), Akademik hayatının 25. yılında Türkçe eğitimi alanının ilk profesörü Murat Özbay’a Armağan içinde (s.211-228). Ankara: Pegem.
• Çelik, Ö. (2008). Ataerkil sistem bağlamında toplumsal cinsiyet ve cinsiyet rollerinin benimsenmesi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Çelik, T., Aydoğan Yenmez, A. ve Gökçe, S. (2019). Ortaokul matematik ders kitaplarındaki dilsel ve görsel metinlerin toplumsal cinsiyet rollerine göre incelenmesi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 38(2), 206-224.
• Çepni, S. (2007). Araştırma ve proje çalışmalarına giriş. Trabzon: Celepler Matbaacılık.
• Çubukçu, H. ve Sivaslıgil, P. (2007a). 7. Sınıf İngilizce ders kitaplarında cinsiyet kavramı. Dil Dergisi, 137, 7-17.
• Çubukçu, H. ve Sivaslıgil, P. (2007b). İngilizce ders kitaplarında cinsiyetçilik. Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 3(34), 25-33.
• Damayanti, I. L. (2014). Gender construction in visual images in textbooks for primary school students. Indonesian Journal of Applied Linguistics, 3(2), 100-116.
• Demirhan, E. I. (2021). Toplumsal cinsiyet eşitliği açısından öğretim programı ve ders kitabı inceleme (4. Sınıf insan hakları, yurttaşlık ve demokrasi). Journal of Innovative Research in Social Studies, 4(1), 69-82.
• Doğanay, G. ve Çopur, Z. İlkokul Hayat Bilgisi Ders Kitaplarında İşlenen Aile İçi Rollerin Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Açısından Değerlendirilmesi. Aydın İnsan ve Toplum Dergisi, 7(1), 57-73.
• Dökmen, Z. Y. (2010). Toplumsal Cinsiyet Sosyal Psikolojik Açıklamalar. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Dökmen, Z. Y. (2017). Yakınlarına bakım verenlerin ruh sağlıkları ile sosyal destek algıları arasındaki ilişkiler. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3(1).
• Dönmezer, S. (1994). Toplumbilim. İstanbul: Beta.
• Dündar, S. (2021). Ortaokul sosyal bilgiler ders kitaplarında toplumsal cinsiyet (Yüksek Lisans Tezi). Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın.
• Ecevit, Y. (2003). Toplumsal cinsiyetle yoksulluk ilişkisi nasıl kurulabilir? Bu ilişki nasıl çalışılabilir? Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 25(4), 83-88.
• Edgar, A., & Sedgwick, P. (2007). Kültürel Kuramda Anahtar Kavramlar. İstanbul: Açılım Kitap Yayınları.
• Erdoğan, T. (2008). Toplumsal Sistemin Düzen Sağlayıcı Unsuru Olarak Cinsiyet Rolü Farklılaşması. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12(3), 123-145.
• Esen Severge, Y. (1998). Ders kitaplarında cinsiyetçilik: İlköğretim ders kitapları üzerinde yapılmış bir içerik çözümlemesi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Esen, Y. ve Bağlı, M. T. (2002). İlköğretim ders kitaplarındaki kadın ve erkek resimlerine ilişkin bir inceleme. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 35(1-2), 143-154.
• Freebody, P. (2003). Qualitative research in education: Interaction and practice. SAGE Publications.
• Freeman, R., & McElhinny. (1996). Language and gender. In Mckay, S.L. ve Hornberger, N.H. (Eds.) Sociolinguistics and LanguageTeaching (218-280). USA: Cambridge Universty Press.
• Giddens, A. (2008). Sosyoloji. İstanbul: Kırmızı Yayınları.
• Glesne, C. (2011). Becoming qualitative researchers. Pearson.
• Gümüşoğlu, F. (2016). Ders Kitaplarında Toplumsal Cinsiyet 1928'den Günümüze. İstanbul: Tarihçi Kitabevi yayınları.
• Güney, N. (2016). 6. sınıf Türkçe ders kitaplarında toplumsal cinsiyet incelemesi. Turkish Studies, 11(3), 229-1248.
• İşler, A. Ş. (2003) Yazılı Ders Materyallerinde İllüstrasyon Kullanımının Dayandığı Temel İlkeler ve Sağladığı Katkılar. Milli Eğitim Dergisi, 157.
• Karaboğa, M. T. (2020). Sosyal Bilgiler ders kitaplarında cinsiyet rolleri. Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 10(15), 4847-4881.
• Karabulut, A. (2021). Toplumsal Cinsiyet Rolleri Açısından 8. Sınıf Türkçe Ders Kitabının İncelenmesi. Anasay, 16, 119-131.
• Kasa, B. ve Şahan, B. (2016). Gender stereotypes in primary school Turkish textbooks İlkokul Türkçe ders kitaplarında toplumsal cinsiyet kalıp yargıları. Journal of Human Sciences, 13(3), 4152-4167.
• Kırbaşıoğlu Kılıç, L. ve Eyüp, B. (2011). İlköğretim Türkçe ders kitaplarında ortaya çıkan toplumsal cinsiyet roller üzerine bir inceleme. ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 2(3), 129-148.
• Koyuncu Şahin, M. ve Çoban, A. (2019). Türkiye'de Eğitim Alanında Toplumsal Cinsiyet Üzerine Yapılmış Çalışmalara Toplu Bir Bakış. Journal of International Social Research, 12(64).
• Krippendorff, K. (2004). Reliability in content analysis: Some common misconceptions and recommendations. Human communication research, 30(3), 411-433.
• Kükrer, M. ve Kıbrıs, İ. (2017). Cedaw Öncesi Ve Sonrası Ortaokul Türkçe Ders Kitaplarında Yer Alan Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Faktörünün Değerlendirilmesi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 17(3), 1369-1383.
• Legewie, J., & DiPrete, T. A. (2012). School context and the gender gap in educational achievement. American Sociological Review, 77(3), 463-485.
• MacNaughton, G. (2006). Constructing gender in early-years education. Skelton, C. , Francis, B. ve Smulyan, L. (Ed.).The Sage of handbook of gender and education içinde (127-139). London: Sage Publication.
• Mardani, A., Samieenejad, A., Khajavi, Y., & Mardani, S. (2012). Gender reflections in the English coursebooks of junior high schools: the case of Iran. Academic Research International, 3(1), 227-233.
• Marshall, G. (1999). Sosyoloji sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• Mattu, A., & Hussain N. (2003). Gender Biases and Stereotypes in School Texts.The Subtle Subversion: The State of Curricula and Textbooks in Pakistan, 91-98.
• McDonald, C. V. (2016). Evaluating junior secondary science textbook usage in Australian schools. Research in Science Education, 46(4), 481–509.
• Merriam, S. B. (2009). Qualitative research: A guide to design and implementation. Jossey-Bass.
• Miles, M. B., & Huberman, A. M. (1994). Qualitative data analysis: An expanded sourcebook. Sage.
• Mineshima, M. (2008). Gender representation in an EFL textbook. Bulletin of Nigata Institute of Technology, 13, 121–140.
• Mohamad Subakir, M. Y., Bahiyah, A. H., Zarina, O., Kesumawati, A. B., Fuzirah, H., & Azmah, M. (2012). A visual analysis of a Malaysian English school textbook: gender matters. Asian Social Science, 8(12), 1-11.
• Montgomery, B. M. (1986). Interpersonal attraction as a function of open communication and gender. Communication Research Reports, 3(1), 140-145.
• Morris, B. J., Masnick, A. M., Baker, K., & Junglen, A. (2015) An analysis of data activities and ınstructional supports in middle school science textbooks. International Journal of Science Education, 37(16), 2708-2720.
• Özdemir, E. ve Karaboğa, A. B. (2019). Ortaokul matematik ders kitaplarında toplumsal cinsiyet. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 15(3), 760-781.
• Özkan, R. (2013). İlköğretim ders kitaplarında kadın figürü. The Journal of Academic Social Science Studies, 6(5), 617-631.
• Özpınar, S. (2015). Sosyal dışlanma ve kadın sağlığı. Dünyada, Türkiye’de kadın ve şiddet içinde (s. 437-487). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Regueiro, P. D. (2000). An analysis of gender in a Spanish music textbook. Music Education Research, 2(1), 57-73.
• Sarıtaş, E. ve Şahin, Ü. (2018). Hayat Bilgisi Ders Kitaplarında Toplumsal Cinsiyet Rolleri Üzerine Bir İnceleme. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 48, 463-477.
• Satilmiş, S. (2019). 5. sınıf Türkçe ders kitabının toplumsal cinsiyet açısından incelenmesi. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20, 1249-1262.
• Sezal, İ. (2002). Sosyolojiye Giriş. Ankara: Martı Yayınları.
• Sovič, A., & Hus, V. (2015). Gender stereotype analysis of the textbooks for young learners. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 186, 495–501.
• Söğüt, S. (2018). Gender representations in high school EFL coursebooks: An investigation of job and adjective attributions. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 18(3), 1722-1737.
• Sönmez, K. ve Dikmenli, Y. (2021). İlkokul sosyal bilgiler ders kitabının toplumsal cinsiyet açısından incelenmesi. Cumhuriyet International Journal of Education, 10(1), 434-458.
• Şahin, M. (2014). Sosyal Bilgiler ders kitaplarının görsel tasarım ilkeleri açısından değerlendirilmesi. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23(1), 31-46.
• Takaoğlu, Z. B. (2021). Fizik Ders Kitaplarında Yer Alan Resimlerin Toplumsal Cinsiyet Rolleri Açısından İncelenmesi. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 46, 355-378.
• Tan, M. G. (2011). Eğitim. Eskişehir: Toplumsal İşlenebilirlik Yayınları.
• Taylor, F. (2003). Content analysis and gender stereotypes in children’s books. Teaching Sociology, 31(3), 300-311.
• Teliousi, V., Zafiri, M., & Pliogou, V. (2020). Occupation and gender stereotypes in primary school: The case of the english language coursebooks in Greek primary schools. Universal Journal of Educational Research, 8(4), 1135-1148.
• Tezcan, M. (1993). Eğitim Sosyolojisinde Çağdaş Kuramlar ve Türkiye. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Tietz, W. M. (2007). Women and man in accounting textbooks exploring the hidden curriculum. Issues in Accounting Education, 22(3), 459-480.
• Travers, M. (2001). Qualitative research through case studies. SAGE Publications.
• Türk, G. D. ve Darı, A. B. (2022). Metaverse’de Bireyin Toplumsallaşma Süreci. Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(1), 277-297.
• Türkben, T. (2019). Türkçe ders kitaplarındaki metinlerin ilettiği değerler açısından incelenmesi. Ana Dili Eğitimi Dergisi, 7(3), 508-526.
• Üner, S. (2008). Toplumsal cinsiyet eşitliği, kadına yönelik aile içi şiddetle mücadelede temel eğitim seti. T.C. Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, Avrupa Komisyonu Türkiye Delegasyonu, Ankara: Dumat Ofset.
• Wach, E., & Ward, R. (2013). Learning about qualitative document analysis. IDS Practice Paper in Brief, 13, 1-11.
• Weitzman, L. J., Eiffel D., Hokada, E., & Ross, C. (1972). Sex-role socialization in Picture books for preschool children. USA: American Journal of Sociology, 77, 1125.
• Yaylı, D. ve Kitiş Çınar, E. (2014). Ortaokul Türkçe ders kitapları görsellerinde toplumsal cinsiyet. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9(5), 2075-2096.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2013). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin Yayıncılık.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2018). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin Yayıncılık.
• Yıldız, M. (2013). İlkokul ve ortaokul din kültürü ve eğitim bilgilerinin amaçlarını amaç edinmek. Dini Araştırmalar, 16(42), 143-165.
• Zeenatunissa, M. S. (1989). Sex discrimination in education: content analysis of Pakistan school text books. ISS Working Paper Series/General Series, 62, 1-61.