Türkçenin Yabancı/İkinci Dil Olarak Öğretiminde Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemi Dil Politikaları ve Uluslaşma

Yıl 2025, Cilt: 45 Sayı: 1, 383 - 419, 30.04.2025

Hasan Hüseyin Mutlu , Vehbi Akdi , Muhammed Eren Uygur

https://doi.org/10.17152/gefad.1458048

Öz

Türkçenin yabancı/ikinci dil olarak öğretiminin tarihsel sürecinin Hunlar Dönemi’ne dek uzandığı belirtilse de bu alandaki sistematik ve düzenli öğretimin temelleri 18. ve 19. yüzyıllarda atılmıştır. Daha önceki çalışmalar, çoğunlukla seyahat ve askerîye odaklı olup özel amaçlı dil öğretimi kapsamında değerlendirilebilecek; dil bilgisi kitaplarını, konuşma kılavuzlarını ve sözlükleri içermektedir. Türkçenin yabancı/ikinci dil olarak öğretimi özellikle Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde önemli ilerlemeler kaydetmiş ve Fransız Devrimi’nin ardından gelen milliyetçi değişimlerden etkilenmiştir. Bu dönemlerde Türkçe öğretimi, İttihâd-ı Anâsır’ı sağlamak açısından kritik roller oynamıştır. Bu anlamda ilgili dönemlerde uygulanmış Türkçenin yabancı/ikinci dil olarak öğretimi politikalarını tarihî ve eğitsel yönden incelemek önemli görülmektedir. Bu araştırmada ele alınan konu çerçevesinde; arşiv belgeleri, akademik makaleler, kitaplar ve tezler incelenerek kapsamlı bir tarama yapılmıştır. Elde edilen veriler, doküman inceleme yöntemiyle analiz edilmiştir. Bulgular, Osmanlı Devri’nde gayr-i Türk tebaaya Türkçe öğretimine 18. yüzyıldan itibaren yoğunlaşıldığını, Türkçe öğretiminin vatanı bir arada tutmak için kritik görüldüğünü ve bu alandaki materyallerin çoğunlukla gayrimüslim tebaa veya yabancı dilciler tarafından hazırlandığını göstermektedir. Sonuç olarak Tanzimat’tan itibaren Osmanlıcılık fikri çerçevesinde Türkçe öğretimiyle Osmanlı tebaasının entegrasyonu hedeflenmesine rağmen savaş koşulları da dâhil olmak üzere çeşitli faktörlerin bu hedefin gerçekleşmesini engellediği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Dönemi , Türkçenin yabancı/ikinci dil olarak öğretimi , Tanzimat Dönemi , Meşrutiyet Dönemi , Dil politikaları.

Etik Beyan

Araştırmada insan ya da hayvanlar üzerinde herhangi bir gözlem/deney yapılmaması sebebiyle etik onay gerekmemektedir.

Language Policies and Nationalism in the Teaching of Turkish as a Foreign/Second Language During the Tanzimat and Constitutional Era

Öz

The history of teaching Turkish as a foreign language extends back to the Huns period; however, the foundations of systematic instruction in this field were laid in the 18th and 19th centuries. Earlier efforts focused on travel and military needs, comprising grammar books, conversation guides, and dictionaries. Teaching Turkish as a foreign/second language, particularly during the Tanzimat and Constitutional Era, saw significant advancements and was influenced by nationalist changes. During these periods, the teaching of Turkish played a critical role in achieving the İttihâd-ı Anâsır (Unity of Ottoman Ethnic Elements). In this context, examining the historical and educational aspects of the policies implemented for teaching Turkish as a foreign/second language in the relevant eras is important. Within the scope of the topic, a comprehensive review was conducted by examining archival documents, academic articles, books, and theses. The data were analyzed using the document review method. Findings indicate that from the 18th century onwards, there was an intensified focus on teaching Turkish to non-Turkish subjects of the Ottoman Empire, and the instruction of Turkish was considered critical for maintaining the integrity of the homeland. The materials in this field were predominantly prepared by non-Muslim subjects or foreign linguists. In conclusion, although the integration of the Ottoman subjects was targeted through the teaching of Turkish within the framework of Ottomanism from the Tanzimat period onwards, it has been identified that various factors, including wartime conditions, hindered the realization of this objective.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Period , Teaching Turkish as a foreign/second language , Tanzimat Era , Constitutional Era , Language policies.

Kaynakça

• Açık, F. (2013). Türkçe bağlamında Osmanlı İmparatorluğu döneminden günümüze dil politikaları. Yeni Türkiye Türkçe Özel Sayısı, (55), 819-828.
• Açık, F. (2018). Dil politikaları bağlamında Türkçenin öğretimi. M. Durmuş ve A. Okur (Ed.), Yabancılara Türkçe öğretimi el kitabı (ss. 593-602) içinde. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Adıvar, H. E. (2019). Yeni turan. İstanbul: Can Yayınları.
• Ağar, M. E. (2011). Türkçe öğretiminin tarihçesi. Journal of Human Sciences, 8(1). https://www.j-humansciences.com/ojs/index.php/IJHS/article/view/91 adresinden erişildi.
• Ağıldere, S. T. (2010). XVIII. yüzyıl Avrupa’sında yabancı dil olarak Türkçe öğretiminin önemi: Osmanlı İmparatorluğu’nda İstanbul Fransız dil oğlanları okulu (1669-1873). Turkish Studies (Elektronik), 5(3), 693-704.
• Ak, M. (2017). Dilde birlikte yaşama tecrübesi olarak Osmanlı Türkçesi. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 43(43), 15-34.
• Akkaya Ki̇a, R. (2011). 1876 Kanun-i Esasi’nin 18. maddesi üzerine. Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, XV(3-4), 35-45.
• Akkuş, M. (1999). Araplara Türkçe öğretimi (Osmanlı Dönemi). Diyanet İlmi Dergi, 35(1), 83-96.
• Aktepe, M. M. (1968). Türkiye’de akademi meselesi ve II. Abdülhamid’e dil akademisi hakkında sunulan layiha. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 2(8), 22-28.
• Akyıldız, A. (1993). Tanzimat dönemi Osmanlı merkez teşkilatında reform (1836-1856). İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Akyüz, Y. (2007). Türk eğitim tarihi. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık.
• Arai, M. (2016). Jön Türk dönemi Türk milliyetçiliği. (T. Demirel, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Aykaç, N. (2019). Yabancı dil olarak Türkçe öğretiminin genel tarihçesi ve bu alanda kullanılan yöntemler. Journal of Turkish Studies, 10(Volume 10 Issue 3), 161-174. doi:10.7827/TurkishStudies.7842
• Ayverdi, İ. (2008). Elsine. İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük (3. bs, C. 1, s. 856). İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Azap, E. Y. (2024). Osmanlı okullarında Türkçenin öğretimine genel bir bakış. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, (20), 242-265. doi:10.21021/osmed.1405847
• Bakır, T. (2021). Değişim ve süreklilik açısından Tanzimat’tan 2. Meşrutiyet’e dilde reform arayışları: Osmanlıca mı, Türkçe mi? Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 5(1), 91-137.
• Balcı, M. (2016). Tarihî seyirde Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi: Cumhuriyet dönemi öncesi. H. Develi, Ş. Ateş, Ş. Çobanoğlu, İ. Gültekin, D. Melanlıoğlu, A. Uzuntaş, … D. Çetin (Ed.), Türkçenin yabancı dil olarak öğretiminde yöntem ve uygulamalar (C. 1-2, C. 1, ss. 11-52) içinde. İstanbul: Kültür Sanat Basımevi.
• Balcı, M. ve Gültekin, İ. (2017). Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi siyaseti ve stratejileri. H. Develi, C. Yıldız, M. Balcı, İ. Gültekin ve D. Melanlıoğlu (Ed.), Uygulamalı Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi el kitabı-I (C. 1-2, C. 1, ss. 43-134) içinde. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Balçık, M. B. (2009). Formations and transformations of language regimes: Turkey, a case study. (Yayımlanmamış doktora tezi). Sabancı Üniversitesi, İstanbul.
• Barın, E. (2004). Yabancılara Türkçe öğretiminde ilkeler. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD), (1), 19-30.
• Bayraktar, N. (2003). Yabancılara Türkçe öğretiminin tarihsel gelişimi. Dil Dergisi, 0(119), 58-71.
• Belge, M. (2008). Osmanlı’da kurumlar ve kültür. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Berkes, N. (2022). Türkiye’de çağdaşlaşma. (A. Kuyaş, Ed.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Biçer, N. (2017). Türkçe öğretimi tarihi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Bowen, G. A. (2009). Document analysis as a qualitative research method. Qualitative research journal, 9(2), 27-40.
• Cevdet, M. (1978). Mektep ve medrese (makaleleri). (Haz. E. Erüz). İstanbul: Çınar Yayınları.
• Çalen, M. K. (2017). Osmanlıcılık ve İslamcılık karşısında Türkçülük. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Çelik, Z. (2022). Dil mühendisliği ve Türkiye’de uluslaşma. Ankara: Siyasiyat Yayınları.
• Demircan, Ö. (1988). Türkiye’de yabancı dil. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Demircan, Ö. (2012). Yabancı-dil öğretim yöntemleri. İstanbul: Der Yayınları.
• Demirci, H. A. (2008). Osmanlı modernleşmesinde dil politikaları ve mebusan meclisi. Muhafazakâr Düşünce Dergisi, 4(16-17), 187-212.
• Demirci, K. (2022). Toplumsal dilbilim referans kitabı. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları. Demi̇rdöven, G. H. ve Özcan, E. (2018). Yabancı dil olarak Türkçe öğretiminin tarihçesi. M. Durmuş ve A. Okur (Ed.), Yabancı dil olarak Türkçe öğretimi el kitabı (ss. 161-170) içinde. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Deringil, S. (2014). İktidarın sembolleri ve ideoloji. İstanbul: Doğan Kitap.
• Develi, H. (2009). Osmanlı’nın dili. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Dilâçar, A. (1961). Tarih boyunca devlet dili olarak Türkçe. Türk Dili Dergisi, (117), 588-598.
• Erdem, İ. (2009). Yabancılara Türkçe öğretimiyle ilgili̇ bir kaynakça denemesi̇. Electronic Turkish Studies, 4(3), 888-937.
• Ergin, O. N. (1977). Türk maarif tarihi (C. 1-5, C. 1-2). İstanbul: Eser Neşriyat.
• Ergün, M. (1996). Medreselerde okutulan dersler ve ders kitapları. AK Ü. Anadolu Dil-Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi, 1, 7-37.
• Ertop, K. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e dil sadeleşmesi. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye ansiklopedisi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Faroqhi, S. (2014). Osmanlı kültürü ve gündelik yaşam / ortaçağdan yirminci yüzyıla. (E. Kılıç, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Fortna, B. C. (2013). Geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet dönemlerinde okumayı öğrenmek. (M. Beşikçi, Çev.). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Fortna, B. C. (2023). Multilingualism and the end of the Ottoman Empire: language, script, and the quest for the ‘modern’. In A. Pavlenko (Ed.), Multilingualism and History (pp. 205-222). Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/9781009236287.011
• Genç, N. ve Genç, A. (2021). Language education in “Enderun”. Turkish Academic Research Review—Türk Akademik Araştırmalar Dergisi [TARR], 1385-1413. doi:10.30622/tarr.1020094
• Göğüş, B. (1971). Anadili olarak Türkçenin öğretimine tarihsel bir bakış. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı—Belleten, 18, 123-154.
• Gülsevin, G. (1990). Bergamalı Kadri ve eseri üzerine. Türk Dili, 461, 211-214.
• Gülteki̇n, İ. (2016). 20. Yüzyıl başlarında Afganistan coğrafyasında Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi üzerine hazırlanan bir kitap: Sarf-i Türkî. Kesit Akademi Dergisi, (6), 61-83.
• Güneş, M. (2017). Osmanlı Devleti’nin gayrimüslim tebaaya yaklaşımında dönemsel değişimler. Tarih ve Gelecek Dergisi, 3(3), 12-26.
• Güngör, E. (2007). Türk kültürü ve milliyetçilik. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Güzel, A. (2018). Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi tarihine kısa bir bakış. A. Güzel (Ed.), Türkçenin Eğitim Öğretim Tarihi Araştırmaları (ss. 775-837) içinde. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Güzel, A. ve Barın, E. (2020). Yabancı dil olarak Türkçe öğretimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Hamlin, C. (1877). Among the Turks. New York: American Tract Society.
• Hengirmen, M. (1993). Türkçenin yabancı dil olarak öğretimi. A. Ü. TÖMER Dil Öğretim Dergisi, (10), 5-9.
• Işıksalan, N. (1997). İdadilerde Türkçe-edebiyat öğretimi. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 8(8).
• Karakoç, İ. (2023). Osmanlı tâbiiyet hukuku bağlamında gerçek vatandaşlık statüsünün önemi -göç, iltica ve sığınma olguları üzerinden tarihî bir değerlendirme, Necmettin Erbakan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 6(1), s. 255-296.
• Karal, E. Z. (1978). Osmanlı tarihinde Türk dili sorunu. Bilim, kültür ve öğretim dili olarak Türkçe içinde (ss. 7-96). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Karal, E. Z. (1985). Tanzimat’tan sonra Türk dili sorunu. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye ansiklopedisi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Karasar, N. (2023). Bilimsel araştırma yöntemi: kavramlar, ilkeler, teknikler. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Karcı, B. (2019). Gayrimüslim mekteplerinde Osmanlı Türkçesi’nin öğretimini yaygınlaştırmak için yapılan bazı çalışmalar (1874-1909). Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(3), 19-44.
• Karpat, K. H. (2004). A Language in search of a nation: Turkish in the nation-state. In Studies on Turkish politics and society (pp. 435-465). Leiden: Brill. doi:10.1163/9789047402718_017
• Kartallıoğlu, Y. (2021). Osmanlı konuşma dili. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kemaloğlu, M. (2015). XI.-XIII. yüzyıl Türkiye Selçuklu devletinde eğitim-öğretim (medreseler). Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 2(5), 89-106.
• Koç, R. (2010). Tanzimat ve meşrutiyet dönemi aydınlarının Türk dilinin eğitimine ve yapısına bakışları. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14(33), 11-25.
• Korkmaz, Z. (1963). Türk dilinin tarihî akışı içinde Atatürk ve dil devrimi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Kotan, Y. ve Nehir, N. (2022). Arşiv belgeleri ışığında Osmanlı Devleti’nde yabancılara Türkçe öğretiminin tarihi gelişimi. 8. Uluslararası Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi Kongresi içinde (ss. 131-141). Balkan Coğrafyası ve Türkoloji, sunulmuş bildiri.
• Kushner, D. (1979). Türk milliyetçiliğinin doğuşu (1876-1908). (Ş. S. Türet, R. Ertem ve F. Erdem, Çev.). İstanbul: Kervan Yayınları.
• Levend, A. S. (2011). Türk dilinde gelişme sadeleşme evreleri. Ankara: Dil Derneği Yayınları.
• Lewis, B. (1955). Turkey: Westernization. In G. E. von Grunebaum (Ed.), Unity and variety in Muslim civilization (pp. 311-334). Chicago: The University of Chicago Press.
• Lewis, B. (2015). Modern Türkiye’nin doğuşu. (B. Turna, Çev.). Ankara: Arkadaş Yayınları. Mardin, Ş. (2015). Jön Türklerin siyasi fikirleri 1895-1908. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mar-Molinero, C. (2006). The European linguistic legacy in a global era: linguistic imperialism, Spanish and the Instituto Cervantes. In C. Mar-Molinero & P. Stevenson (Ed.), Language ideologies, policies and practices: language and the future of Europe (ss. 76-88). London: Palgrave Macmillan UK. https://doi.org/10.1057/9780230523883_6
• Merçil, E. (2000). Türkiye Selçukluları devrinde Türkçe’nin resmî dil olmasını kim kabul etti? Belleten, 64(239), 51-58.
• Morgan, H. (2022). Conducting a qualitative document analysis. The Qualitative Report, 27(1), 64-77. doi:10.46743/2160-3715/2022.5044
• Nurdoğan, A. M. (2005). Osmanlı modernleşme sürecinde ilköğretim (1869-1922). (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Önertoy, O. (1965). Halide Edib’in Yeni Turan’ı ve Ziya GökAlp. Türkoloji Dergisi, 2(1). https://doi.org/10.1501/Trkol_0000000027
• Özcan, T. (2017). Merkezî ve modern eğitim kapsamında Osmanlı gayrimüslim cemaat ve yabancı okulları. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Özçam, Ç. (1997). Türkiye Türkçesi ile ilgili gramer çalışmaları–bibliyografya denemesi. Türk Dünyası Araştırmaları, 110, 22-24.
• Özkan, U. B. (2019). Eğitim bilimleri araştırmaları için doküman inceleme yöntemi. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık.
• Özyturt, C. (2013). Osmanlı’da resmî ulusçuluk ve dil politikası. Selçuk İletişim, 3(3), 155-165. doi:10.18094/si.51065
• Polat, N. H. (2013). Türkçenin son yüzyılı. Yeni Türkiye Türkçe Özel Sayısı, (55), 834-839.
• Sadoğlu, H. (2010). Türkiye’de ulusçuluk ve dil politikaları. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Sağol Yüksekkaya, G. (1999). Osmanlı döneminde dilde sadeleşme. Osmanlı Ansiklopedisi. C, 9, 247-276.
• Sakaoğlu, N. (2003). Osmanlı’dan günümüze eğitim tarihi. İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Semi̇z, Y. (2016). İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Türkçülük politikası. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (35), 217-244. doi:10.21563/sutad.187092
• Sevengil, R. A. (1961). Türkçe’nin devlet dili oluşu. Türk Dili Dergisi, 10(117), 605-607.
• Smith, A. D. (2022). Milliyetçilik ve modernizm. (F. Bakırcı, Çev.). Ankara: Fol Kitap.
• Somel, S. A. (2010). Osmanlı’da eğitimin modernleşmesi (1839- 1908): İslâmlaşma otokrasi ve disiplin. (O. Yener, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Şengül, S. (2009). Medreseden okula Osmanlı-cumhuriyet modernleşmesi. Modern Türkiye’de siyasi düşünce, dönemler ve zihniyetler, 9. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Şimşek, M. (2018). Osmanlı Devleti’nde Türkçe’nin gayrimüslim okullarında mecburi hale getirilmesi ve uygulanması. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (43), 199-228.
• Şimşek, T. (2023). Osmanlı devleti son dönem dil politikası ve Türkçe eğitimi. Eğitim Bilimleri Araştırmaları—I (ss. 197-211) içinde. Gaziantep: Özgür Yayın Dağıtım Ltd. Şti. https://www.ceeol.com/search/chapter-detail?id=1168711 adresinden erişildi.
• Şirin, T. (2009). Türk anayasalarında milliyetçilik. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Toderini, G. (2018). Türklerin yazılı kültürü ve Türk edebiyatı. (M. S. Bekar, Çev.). İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Topuzkanamış, E. (2022). History of Turkish language education in the process of educational modernisation of Ottoman: from the 1770s to 1890s. Paedagogica Historica, 58(4), 447-465. doi:10.1080/00309230.2020.1838577
• Tulum, M. (2013). Osmanlı Türkçesi. Yeni Türkiye Türkçe Özel Sayısı, (55), 428-437.
• Tunaya, T. Z. (2024). Türkiye’de siyasal partiler: İkinci Meşrutiyet dönemi. İstanbul: Kronik Kitap.
• Uzun, T. (2000). Osmanlı Devleti’nde milliyetçilik hareketleri. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 4(2), 257-275.
• Ünver-Lischewski, N. (2018). Planning the languages of Turkey.In P.-A. Mumm (Ed.), Sprachen, Völker und Phantome, Sprach- und kulturwissenschaftliche Studien zur Ethnizität (pp. 245-264). Berlin: De Gruyter. https://www.jstor.org/stable/j.ctvbkk3np.9 adresinden erişildi.
• Wach, E. & Ward, R. (2013). Learning about qualitative document analysis. IDS Practice Paper in Brief, (13), 1-11.
• Yalçın, S. (2018). Türk Dilinin tarihsel serüveni. İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Yaşar, T. ve Macar, O. D. (2022). Osmanlı Devleti’nde modernleşme çabaları ve dilde yapılan düzenlemeler. Working Paper Series Dergisi, 3(2). http://workingpaperseries.ticaret.edu.tr/index.php/wps/article/view/169 adresinden erişildi.
• Yazıcı, N. (1993). Türkçe lisan-ı millî. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 1(493), 15-18.
• Yazıcı, N. (1995). Osmanlı son döneminde Libya’da Türk dilinin öğretimi üzerine bazı gözlemler. Belleten, 59(224), 121-132.
• Yılmaz, Y. ve Toktar, S. (2018). Transkripsiyon anıtlarına göre yabancıların Türkçe öğrenme gerekçeleri. H. Taş, Ü. Aslan ve Ö. Zülfe (Ed.), Bir Devr-i Kadim Efendisi Prof. Dr. Tahir Üzgör’e Armağan (ss. 714-734) içinde. Ankara: İlahiyat Kitap.
• Zürcher, E. J. (2020). Modernleşen Türkiye’nin tarihi. (Y. Gönen, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları. Görseller
• Görsel 1: Holdermann, J.-B. (1730). Grammaire turque, ou, Methode courte & facile, pour apprendre la langue turque: Avec un recueil des noms, des verbes, & des manières de parler les plus necessaires a sçavoir, avec plusieurs dialogues familiers. İbrahim Müteferrika
• Görsel 2: Berswordt, V. der. (1839). Neueste grammatik der türkischen sprache für Deutsche zum selbstunterricht. Berlin, F. Dümmler.
• Görsel 3: Redhouse, J. W. (1855). The Turkish campaigner’s vade-mecum of Ottoman colloquial language. Thomas Harrison, 59, Pall Mall.
• Görsel 4: Tien, A. (1896). A Turkish grammar: containing also dialogues and terms connected with the army, navy, military drill, diplomatic and social life. Sampson, Low, Marston.