العناصر البصرية في تفسير السلف: دراسة في التفاعل الإدراكي مع النص

Yıl 2025, Cilt: 6 Sayı: 4, 906 - 929, 20.12.2025

Ahmad Najib

Öz

يتناول هذا البحث بالدراسة والتحليل البُعد البصري في تفسير السلف الصالح- المفسرين المتقدمين- للقرآن الكريم، من خلال استكشاف التفاعل الإدراكي الحيّ الذي مارسه هؤلاء العلماء مع النصّ القرآني، مستحضرين فيه عناصر المشهد، والحركة، والضوء، واللون، والانفعال، والوصف الزماني والمكاني، بما يعكس إدراكًا بصريًّا غنيًّا لمضامين الخطاب الإلهي. تنبع أهمية هذا البحث من كونه يكشف عن مستوى من التفاعل التفسيري ظلّ مُغفَلًا في الدراسات المعاصرة التي غالبًا ما حصرت تفسير السلف في نطاق الأثر والرواية، دون الالتفات إلى ما انطوت عليه قراءاتهم من تلقي جماليٍّ ومعرفيٍّ متكامل. تتمثل مشكلة البحث في غياب معالجة علمية منظمة للعناصر الإدراكية في تفسير السلف، مما أضعف من تقدير هذا اللون من التلقي في بناء المعنى القرآني. اعتمد البحث المنهج التحليلي الاستقرائي، مع تطبيقات نوعية على تفاسير مختارة، للكشف عن آليات التفاعل البصري في تلقي النص. وأهم النتائج التي توصل إليها البحث: تقديم تصور جديد لمنهج السلف في التفسير، يبرز إدراكهم العميق للصور القرآنية، ويدفع نحو إعادة دمج البُعد الجمالي في الدراسات التفسيرية المعاصرة.

Anahtar Kelimeler

التفسير , التفسير بالمأثور , التفسير البصري , الإدراك الحسي , المشهد القرآني , الأثر الجمالي

Visual Elements in the Exegesis of the Salaf: An Analytical Study of Cognitive Engagement with the Text

Öz

This study analyzes the visual dimension in the Qur’anic interpretation of the early exegetes (al-Salaf al-Ṣāliḥ), by exploring the dynamic perceptual interaction they engaged in with the Qur’anic text. These scholars vividly reconstructed scenes, movements, light, color, emotion, and spatiotemporal settings, reflecting a profound visual awareness of the divine discourse. The significance of this study lies in its uncovering of an interpretive layer that has been largely neglected in contemporary scholarship, which often confines Salafī exegesis to narrations and transmitted reports, overlooking the integrative aesthetic and cognitive engagement present in their readings. The research problem centers on the absence of a structured academic treatment of these perceptual elements in early tafsir, which has led to an underappreciation of this interpretive mode in the construction of Qur’anic meaning. The study adopts an analytical-inductive methodology, supported by qualitative applications to selected classical commentaries, in order to reveal the mechanisms of visual interaction with the text. The primary finding is the formulation of a novel perspective on Salafī tafsir that highlights their deep comprehension of Qur’anic imagery and calls for the reintegration of aesthetic perception into contemporary tafsir studies.

Anahtar Kelimeler

Tafsir , Traditional Exegesis , Visual Interpretation , Sensory Perception , Qur’anic Scene , Aesthetic Effect

Selef Tefsirinde Görsel Öğeler: Metinle Bilişsel Etkileşim Üzerine Bir İnceleme

Öz

Bu çalışma, erken dönem müfessirlerin (selef-i sâlihîn) Kur’an’ı yorumlarken sergiledikleri görsel algı boyutunu incelemekte ve analiz etmektedir. Araştırma, bu alimlerin Kur’an metniyle kurdukları canlı idrakî etkileşimi keşfetmeyi amaçlamakta; sahne, hareket, ışık, renk, duygusal etki ile zaman ve mekân tasvirlerini göz önünde bulundurdukları bir yorumlama biçimini ortaya koymaktadır. Bu durum, ilahî hitabın anlam dünyasına dair zengin bir görsel farkındalığı yansıtmaktadır. Çalışmanın önemi, selefin tefsirinin çoğunlukla sadece rivayet ve eserle sınırlı görüldüğü çağdaş araştırmalarda ihmal edilen estetik ve idrakî bir boyutu açığa çıkarmasında yatmaktadır. Araştırmanın problemi, selef tefsirindeki algısal unsurların sistematik bir şekilde incelenmemesi nedeniyle bu yorum tarzının anlam inşasındaki değerinin yeterince takdir edilmemesidir. Çalışma, görsel etkileşim mekanizmalarını ortaya koymak amacıyla nitel uygulamalarla desteklenen analitik-tümevarımsal bir yöntem benimsemiştir. En önemli sonuç, selefin tefsir yaklaşımına dair yeni bir bakış açısı sunarak onların Kur’ânî imgeleri derinlikli bir şekilde kavradıklarını göstermesi ve çağdaş tefsir araştırmalarında estetik boyutun yeniden dâhil edilmesini teşvik etmesidir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Rivayetle Tefsir , Görsel Tefsir , Duyusal Algı , Kur’ânî Sahne , Estetik Etki

Kaynakça

• Kur’ân-ı Kerîm
• İbn Atıyye, Abdu’l-Hakk b. Gâlib.el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz.tah. Abdu’s-Selâm Muhammed. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. Tahkik: Es‘ad et-Tayyib. Suudi Arabistan: Mektebetu Nizâr el-Bâz, 3. Baskı, 1419 h.
• İbn Ebî Şeybe, Abdullah. el-Kitâbu’l-Musannef fi’l-Ahâdîs ve’l-Âsâr. Tahkik: Kemâl el-Hût. Lübnan: Dâru’t-Tâc, 1409 h / 1989 m.
• el-Âlûsî, Şihâbüddîn. Rûhu’l-Meânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1415 h / 1994 m.
• el-Beğavî, Hüseyin b. Mes‘ûd. Me‘âlimu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Kur’ân. Tahkik: Abdurrazzâk el-Mehdî. Beyrut: Dâr İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil . el-Câmiu’l-müsnedü’s-sahîhu’l-muhtasar… . tah. Mustafa el-Buğā | Dımaşk: Dâr İbn Kesîr, 5. Baskı, 1993
• et-Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. el-Câmi‘u’l-Kebîr. Tahkik: Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Dârü’r-Resâleti’l-Âlemiyye, 1430 h / 2009 m.
• es-Se‘lebî, Ahmed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-Beyân ‘an Tefsîri’l-Kur’ân. Tahkik: Nazîr es-Sâidî. Beyrut: Dâr İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1422 h / 2002 m.
• er-Râzî, Muhammed b. Ömer. et-Tefsîru’l-Kebîr (Mefâtîhu’l-Gayb). Beyrut: Dâr İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 3. Baskı, 1420 h.
• er-Râğıb, Abdusselâm. Kur’ân’da Sanatsal Görüntünün Fonksiyonu. Halep: Fusselet li’d-Dirâsâti ve’t-Tercieme ve’n-Neşr, 1422 h / 2001 m.
• Mukâtil b. Süleymân. Tefsîru Mukâtil. Tahkik: Abdullah Şehâte. Beyrut: Dâr İhyâi’t-Türâs, 1423 h.
• es-Sem‘ânî, Mansûr b. Muhammed. Tefsîru’l-Kur’ân. Tahkik: Yâsir İbrâhîm. Riyad: Dârü’l-Vatan, 1418 h / 1997 m.
• es-Süyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr. ed-Durru’l-Mensûr fi’t-Tefsîri’l-Me’sûr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, bs. ve tr. yok.
• et-Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân. Tahkik: Abdullah et-Türkî. Kahire: Dâr Hecer li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1422 h / 2001 m.
• Tantâvî, Muhammed Seyyid. et-Tefsîru’l-Vasît li’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dâr Nahdati Mısr li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1998 m.
• el-Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd. Ma‘ânî’l-Kur’ân. Tahkik: Ahmed Yûsuf en-Neccâtî ve diğerleri. Mısır: Dâr el-Mısriyye li’t-Telîf ve’t-Tercieme, bs. yok.
• el-Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-Ahkâmi’l-Kur’ân. Tahkik: Ahmed el-Berdûnî, İbrâhîm Atfîş. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Baskı, 1964 m.
• Kuşeyrî, Müslim b. el-Haccâc. el-Müsnedü’s-sahîhü’l-muhtasar mine’s-sünen… tah. Muhammed Fuâd Abdülbâkî Kahire, 1955.
• İbn Kesîr, İsmâîl. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. Tahkik: Hikmet Beşîr Yâsîn. Suudi Arabistan: Dâru İbnü’l-Cevzî li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1431 h.
• el-Mâtürîdî, Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne. Tahkik: Mecdi Bâslûm. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1426 h / 2005 m.
• el-Mâverdî, Alî b. Muhammed. en-Nüket ve’l-‘Uyûn. Tahkik: es-Seyyid b. Abdülmaksûd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, bs. ve tr. yok.
• el-Vâhidî, Alî b. Ahmed. el-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. Tahkik: Safvân Dâvûdî. Şam: Dâru’l-Kalem, 1415 h.
• el-Vâhidî, Alî b. Ahmed. el-Vesît fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. Tahkik: Âdil Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1415 h / 1994 m.