Doğa Kavramı Araştırmaları İçin Yeni Bir Kavram Çerçevesi Önerisi: İçkin ve Aşkın Doğa Ayrımı

Yıl 2025, Cilt: 6 Sayı: 4, 773 - 805, 20.12.2025

Selime Çınar

Öz

Hem günlük dilde hem felsefi bir terim olarak çok sayıda anlamı bulunan doğa kavramı felsefe tarihinde en temelde yapıtaşı ve hareket ilkesi anlamında kullanılmıştır. Bir hareket ilkesi olarak hem tek bir cismin kendisine özgü hareketini sağlayan bir seviyede hem de âlemin bir bütün olarak işleyişini ve nizamını sağlayan bir seviyede ele alınmıştır. Bu makale tek doğanın bu iki ayrı seviyede ele alınırken, söz konusu seviyelerin dakik olarak ayırt edilebilmesi için bunları ayrı kavramlarla ifade etmeyi teklif etmektedir. Bunun için Yunan düşüncesinde doğa kavramının tarihine kısaca değinmekte, Stoacılardan itibaren bu iki seviyedeki doğaya filozofların felsefi sistemleri içinde işaret etmektedir. Bunlardan birincisine içkin, ikincisine aşkın doğa demeyi önermektedir. En temelde felsefe tarihinde kabul görmüş İskenderci ve Yeni-Platoncu içkin ve aşkın doğa anlayışlarının sonra gelen filozofların tercih ettiği hâkim anlayışlar olduğuna dikkat çekmekte, bu anlayışlar arasındaki işlev benzerlikleri ve mahiyet farklarına işaret etmektedir. Buna göre İskenderci içkin doğa, unsurların hareketlerinin ilkesi olan meyil anlamına karşılık gelirken, aşkın doğa Tanrı’nın inayeti ile feleklerin dönmesi sonucu bu hareketten meydana gelen ilahi güç anlamına tekabül etmektedir. Yeni-Platoncu içkin doğa temelde bitkisel nefse karşılık gelmekte, aşkın doğa ise Bir-Akıl-Nefs-Doğa şeklinde devam eden kozmolojik şemada Nefsin yönetiminde olan, onun bitkisel gücüne karşılık gelen, fakat bir çeşit akliliği olan tümel bir cevher ve hipostaza karşılık gelmektedir. Makalede ayrıca bu adlandırma bağlamında ileri sürülebilecek itirazlara cevap verilmektedir. Bu itirazlar, doğanın tanım gereği içeriden fail olması dolayısıyla içkin adlandırmasının anlamsız, aşkın adlandırmasının yanlış olup olmayacağı, bu yeni kavramlar yerine felsefe tarihinde bu ayrımın yapılması için kullanılan tümel ve tikel anlamlarının neden kullanılmadığı, içkin ve aşkın doğa kullanımlarının özgün olup olmadığı ve nihayet aşkın kelimesinin doğaya metafizik bir fail gibi üstünlük atfedip atfetmeyeceği şeklinde sıralanabilir. Makale bu hususlara cevap vererek içkin ve aşkın kavramlarının kullanımının doğa kavramına dair araştırmalarda yaygınlaşmasını ve bu şekilde bir filozofun doğa görüşü tahlil edilirken ayrı seviyelerdeki doğalar için söylediği ifadelerin yanlış anlaşılmasını önlemeyi, bunu yaparken de ek ifadeler ve kayıtlarla belirginleştirme uğraşısını azaltmayı hedeflemektedir. Bu şekilde hem tek bir filozofun düşüncesinde doğanın farklı seviyelerdeki özelliklerinin birbirine karıştırılmaması için bir açıklık sunacak, hem de farklı filozoflar arasında karşılaştırma yaparken ortak bir zemin sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

içkin , aşkın , doğa , hareket , âlem , tümel , tikel

A New Conceptual Framework Proposal for Studies on Concept of Nature: The Distinction Between Immanent and Transcendent Nature

Öz

The concept of nature has been used throughout the history of philosophy most fundamentally in the sense of the element that the bodies are made of and a principle of motion. As a principle of motion, it has been considered both at the level of providing the specific motion of an individual body and at the level of governing principle which gives the order to the universe as a whole. This article proposes that when nature is addressed at these two distinct levels, they should be expressed with separate concepts in order to distinguish them precisely. To this end, it touches upon the history of the concept of nature in Greek thought and points to philosophers from the Stoics onwards who refer nature at these two levels within their systems. It proposes calling the former immanent nature and the latter transcendent nature. It highlights that the main accounts of immanent and transcendent nature which were widely followed by subsequent philosophers belongs to Alexander and Neoplatonics and it points out the functional similarities and essential differences between them. Accordingly, while Alexander’s immanent nature that is the principle of the motion of elements corresponds to inclination, transcendent nature is the divine power that arises from the rotation of the spheres through God’s providence. Neoplatonic immanent nature fundamentally corresponds to the vegetative soul, whereas transcendent nature is, within the cosmological scheme of the One-Intellect-Soul-Nature, a universal substance and hypostasis under the governance of the Soul, corresponding to its vegetative power, yet possessing a kind of rationality. The article also responds to potential objections in terms of this new terminology. These objections can be listed as follows: whether the designation immanent is meaningless and transcendent is incorrect since nature is by definition an internal agent; why the meanings of universal and particular, used in the history of philosophy to make this distinction, are not used instead of these new concepts; whether the uses of immanent and transcendent nature are original; and finally, whether the term transcendent attributes a superiority to nature as if it were a metaphysical agent. By responding to these points, the article aims to promote the use of the concepts of immanent and transcendent in research on the concept of nature, thereby preventing the misunderstanding of a philosopher’s statements about nature at different levels, and reducing the need for clarification with additional phrases and qualifications. In this way, it will both provide clarity to prevent the characteristics of nature at different levels from being conflated within the thought of a single philosopher, and will provide a common ground for comparison among different philosophers.

Anahtar Kelimeler

immanent , transcendant , nature , motion , cosmos , universal , particular

Kaynakça

• Afrodîsî, İskender. “Faslun fî’l-’âlemi ve eyyi eczâihî tahtâcü fî sebâtihî ve devâmihi ilâ tedbiri eczâihî’l-uhrâ ve eyyi eczâihî lâ tahtâcü ilâ tedbiri eczâihî’l-uhrâ”. Süleymaniye Ktp. Carullah Efendi Böl., n. 1279, v. 63b-64a.
• Afrodîsî, İskender. “Filozof Aristoteles’in Düşüncesine Göre Külli İlkeler Hakkında İskender Afrodîsî’nin Makalesi-1”. çev. Kamil Sarıtaş ve Hasan Tanrıverdi. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/1, (2012), 233-244.
• Afrodîsî, İskender. Fî Mebadîi’l-küll. thk. ve çev. Charles Genequand. Alexander Of Aphrodisias On The Cosmos. Leiden: Brill, 2001.
• Âmirî. “el-Fusûl fî me’âlimi’l-ilâhiyye”. neşr. ve çev. M. Cüneyt Kaya. Bir ve Çok Âmirî Felsefesinde Tanrı ve Âlem. 181-195. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Âmirî. “et-Takrîr fî evcühi’t-takdîr”. neşr. Sehban Halifat, Resâilu Ebi’l-Hasan el-Âmirî ve şezerâtuhu’l-felsefiyye. 301-341. Amman: el-Câmiatü’l-Ürdüniyye, 1988.
• Aphrodise, Alexandre. Traité de la Providence, Version arabe de Abū Bišr Mattā ibn Yūnus. çev. Pierre Thillet. Paris: Editions Verdier, 2003.
• Aphrodisias, Alexander. Quaestiones 1.1-2.15. çev. R.W. Sharples. Ithaca: Cornell University Press, 1992. Aristoteles. Fizik. çev. Saffet Babür, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Aristoteles, Gökyüzü Üzerine. çev. Saffet Babür. Ankara: Bilgesu Yayıncılık, 2013.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Yayınlar, 1996.
• Aristotle, Generation of Animals, çev. ve not. C. D. C. Reeve. Generation of Animals & History of Animals I, Parts of Animals I, Indianapolis: Hackett Publishing Company, 2019.
• Aristûtâlis. et-Tabîa I. çev. İshak b. Huneyn, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1984.
• Armstrong, A. H. “Plotinus”. The Cambridge History Of Later Greek And Early Medieval Philosophy, ed. A. H. Armstrong, 193-263. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
• Arslan, Ahmet. İlkçağ Felsefe Tarihi 1 Sokrates Öncesi Yunan Felsefesi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2006. Brown, H. V. B. “Avicenna & the Christian Philosophers in Baghdad”. Islamic Philosophy and the Classical Tradition: Essays Presented by His Friends and Pupils to Richard Walzer on His Seventieth Birthday, ed. S. M. Stern, Albert Hourani, Vivian Brown. Columbia: University of South Carolina Press, 1972.
• Çınar, Selime. İbn Sînâ’da Doğa Kavramı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Cornford, Francis Macdonald. Platon’un Kozmolojisi Timaios Çevirisi ve Açıklaması. çev. Özgüç Orhan. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2022.
• Damien Janos, “‘Active Nature’ and Other Striking Features of Abū Bishr Mattā ibn Yūnus’s Cosmology as Reconstructed from His Commentary on Aristotle’s Physics”. Ideas in Motion in Baghdad and Beyond, ed. Damien Janos. Leiden: Brill, 2015. 135-177.
• Deck, John. Nature, Contemplation and The One. Canada: University of Toronto Press, 1967.
• Fazzo, Silvia ve Wiesner, Hillary. “Alexander of Aphrodisias in the Kindi Circle and in Al-Kindi’s Cosmology”. Arabic Sciences and Philosophy, 3/1, (1993), 119-153.
• Frank, Richard M. “Islamic Philosophy and the Classical Tradition: Essays presented by his Friends and Pupils to Richard Walzer on his Seventieth Birthday. Edited by S. M. Stern, Albert Hourani, And Vivian Brown. Pp. Viii + 549. Columbia: University Of South Carolina Press. 1972. $25.00.”. Journal of the American Oriental Society, 96/2, (1976), 287-290.
• Genequand, Charles. Alexander Of Aphrodisias On The Cosmos. Leiden: Brill, 2001.
• Gerson, Lloyd P. “Plotinus on Logos”. Neoplatonism and the Philosophy of Nature. ed. James Wilberding and Christoph Horn. 17-29. Oxford Scholarship Online, 2012.
• https://plato.stanford.edu/entries/stoicism/#Phys erişim: 18.09.2025 00.31.
• İbn Miskeveyh. el-Fevzu’l-asğar. Beyrut: y.y, 1901.
• İbn Miskeveyh. el-Fevzü’l-asğar. çev. Emrah Alağaş ve Mehmet Zahit Sezer, İstanbul: Endülüs Kitap, 2020.
• İbn Sînâ. el-Hikmetü’l-meşrikıyye. Ahmet Özcan, İbn Sînâ’nın el-Hikmetü’l-Meşrıkıyye Adlı Eseri ve Tabiat Felsefesi, İstanbul, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• İbn Sînâ. Fizik I. çev. Muhittin Macit ve Ferruh Özpilavcı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• İbn Sînâ. Metafizik II. çev. Ekrem Demirli ve Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sînâ. Necât. çev. Kübra Şenel. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
• Kindî. “Göklerin Allah’a Secde ve İtaat Edişi Üzerine”. Mahmut Kaya, Kindî Felsefî Risâleler. 229-238. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Kraemer, Joel L. Philosophy In The Renaissance of Islam Abu Sulayman Al-Sijistani And His Circle. Leiden: Brill, 1986.
• Lammer, Andreas. The Elements of Avicenna’s Physics. Berlin: De Gruyter, 2018.
• Leclerc, Ivor. The Nature of Physical Existence. Londra: George Allen & Unwin Ltd., 1972.
• Lettinck, Paul. Aristotle’s Physics and Its Reception In The Arabic World With An Edition Of The Unpublished Parts Of Ibn Bajja’s Commentary On The Physics. Leiden: Brill, 1994.
• Martijn, Marije. Proclus on Nature Philosophy of Nature and Its Methods in Proclus’ Commentary on Plato’s Timaeus. Leiden: Brill, 2010.
• Molacı, Melike. Stoa Fiziği. İstanbul: Çizgi Kitabevi, 2020.
• Pines, Shlomo. “The Spiritual Force Permeating the Cosmos According to a Passage in the Treatise on the Principles of the All Ascribed to Alexander of Aphrodisias”. Studies in Arabic Versions of Greek Texts and in Mediaeval Science, Collected Works vol. II. Leiden: Brill, 1986, 252-55.
• Plotinus. The Enneads. çev. Stephen Mackenna. Londra: Faber and Faber Limited, 1969. Preus, Anthony. “Aristotle’s ‘Nature uses...’”. Apeiron, 3/2, (1969), 20-33.
• Proclus. Commentary on Plato’s Parmenides. çev. Glenn R. Morrow ve John M. Dillon, Princeton; Princeton University Press, 1987.
• Proclus. Commentary on Plato’s Republic, v. 2. çev. Dirk Baltzly. Cambridge: Cambridge University Press, 2022.
• Proclus. Commentary on Plato’s Timaeus, v. 1. çev. Harold Tarrant. New York: Cambridge University Press, 2006.
• Proclus. Commentary on Plato’s Timaeus, v. 3. çev. Dirk Baltzly. New York: Cambridge University Press, 2007.
• Râzî, Ebû Bekir. “[Meta]Fizik Hakkında Makale”, Felsefe Risaleleri, çev. Mahmut Kaya. 218-253. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Simplicius. On Aristotle Physics 2. çev. Barrie Fleet, Londra: Bloomsbury Publishing, 2014.
• Siorvanes, Lucas. Proclus on The Elements And The Celestial Bodies Physical Thought In Late Neoplatonism. Londra: University College London, Doktora Tezi, 1986.
• Sorabji, Richard. Philosophy of the Commentators, 200-600, vol. 2: Physics. Londra: Duckworth, 2004.
• Taş, İsmail. Ebu Süleyman es-Sicistani ve Felsefesi. Konya: Palet Yayınları, 2019.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân. el-İmtâ’ ve’l-Mu’ânese III. neşr. Ahmed Emin ve Ahmed ez-Zeyn. Dâru mektebeti’l-hayât, 2019.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân. el-Mukâbesât. thk. Hasan Sündübî. Kahire: Dâru Sü’âdi’s-sabâh, 1992.
• Todd, Robert B. Alexander Of Aphrodisias On Stoic Physics A Study Of The De Mixtione With Preliminary Essays, Text, Translation And Commentary. Leiden: Brill, 1976.
• Üçer, İbrahim Halil. İbn Sînâ Felsefesinde Suret, Cevher ve Varlık. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Weisheipl, James Athanasius. “Aristotle’s concept of nature: Avicenna and Aquinas”. Approaches to Nature in the Middle Ages Papers of the Tenth Annual Conference of the Center for Medieval and Early Renaissance Studies. ed. Lawrence D. Roberts. 137-160. Binghamton: Center for Medieval & Early Renaissance Studies, 1982.
• Wilberding, James. “The Revolutionary Embryology of The Neoplatonists”. Oxford Studies in Ancient Philosophy. 49/1, Oxford: Clarendon Press, 2015, 321–362.
• Wisnovsky, Robert. “Towards a History of Avicenna’s Distinction between Immanent and Transcendent Causes”, ed. David C. Reisman ve Ahmed H. al-Rahim, Before and After Avicenna. Proceedings of the First Conference of the Avicenna Study Group. Leiden: Brill, 2003.