İnsani Değerlerin Kur’anî Temelleri: Din, Ahlak ve İnsan İlişkisi

Yıl 2025, Cilt: 6 Sayı: 4, 976 - 1005, 20.12.2025

Muhammed Enes Dağ

Öz

Bu araştırma, insanî değerler tartışmasını Kur’an’ın din–ahlak–insan ilişkisine dair temel kavramları üzerinden ele almakta ve adalet, merhamet, emanet, sabır, şükür, af ve yardımlaşma etrafında şekillenen tevhidî bir etik çerçeveyi tartışmaktadır. Çalışmanın temel problemi, Kur’an merkezli insanî değer okumalarının hem Kur’an’ın kavram dünyası hem de klasik tefsir geleneğiyle bağının çoğu zaman zayıf kalması ve bunun sonucunda Kur’an ahlakı ile çağdaş etik tartışmalar arasında kuramsal ve yöntemsel bir kopukluğun ortaya çıkmasıdır. Bu bağlamda makalenin amacı, söz konusu kopukluğu gidermek üzere, Kur’an ve tefsir zemininde adalet, rahmet, emanet, sabır, şükür, af ve yardımlaşma kavramları üzerinden din, ahlak ve insan ilişkisini zımnen nasıl kurduğunu ortaya koymaktır. Literatürde Kur’an ahlakına dair çalışmaların çoğu, İslam ahlak felsefesi, fazilet teorileri ve modern etik yaklaşımlar çerçevesinde yürütülmekte, tefsir literatürü ise daha çok rivayet aktaran bir alan olarak ele alınmakta, insani değerlerin bu yedi kavram etrafında din, ahlak ve insan eksenli, sistematik bir bütün olarak değerlendirilmesi ise sınırlı kalmaktadır. Bu çalışma, klasik tefsir literatürünü erken dönem Müslüman toplumun ahlakî ve içtimaî kodlarını kuran dinamik bir yorum alanı olarak merkeze almakta, böylece tefsir ile ahlak teorisi arasındaki mesafeyi kapatmayı ve insani değerlere ilişkin literatürdeki bu boşluğu kavramsal bir model çerçevesinde doldurmayı hedeflemektedir. Araştırma, nitel bir metin çözümlemesi olarak, adalet, rahmet, emanet, sabır, şükür, af ve yardımlaşma kavramlarını merkeze almaktadır. Klasik dönem tefsirlerinde bu ayetlere dair rivayet ve yorumları karşılaştırmalı biçimde çözümlemekte ve hermenötik bir duyarlılıkla tevhid ilkesi, Allah-kul ilişkisi ve toplumsal düzen arasındaki ilişkileri açığa çıkarmaktadır. Elde edilen bulgular, söz konusu yedi değerin birbirinden kopuk tekil erdemler değil, insanı emaneti yüklenen, sabır ve şükürle olgunlaşan, af ve yardımlaşma ile toplumsal barışı gözeten özgür ve sorumlu bir özne olarak konumlandıran, tevhid merkezli bütünlüklü bir değerler ağı oluşturduğunu göstermektedir. Böylece çalışma, Kur’an ve tefsir literatürünü çağdaş insanî değer tartışmaları için hem haklar hem de sorumluluklar diliyle okunabilir bir etik çerçeve olarak yeniden önermektedir.
Anahtar Kelimeler: Kur’an Ahlakı, İnsanî Değerler, Tevhid, Tefsir, İslam Ahlak Düşüncesi.

Anahtar Kelimeler

Kur’an Ahlakı , İnsanî Değerler , Tevhid , Tefsir , İslam Ahlak Düşüncesi.

The Qur'anic Foundations of Human Values: Religion, Ethics, and Human Relations

Öz

This article examines the debate on human values through key Qur’anic concepts that shape the relationship between religion, ethics, and the human person. It focuses on a tawḥīd-based ethical framework built around justice, mercy, trust (amānah), patience, gratitude, forgiveness, and mutual assistance. The main problem addressed is that Qur’an-centred accounts of human values often remain weakly connected to both the Qur’an’s own conceptual universe and the classical tafsīr tradition, creating a methodological gap between Qur’anic morality and contemporary ethical discussions. The study aims to help bridge this gap by showing how these seven concepts implicitly structure the Qur’an’s and the tafsīr tradition’s understanding of religion, ethics, and anthropology. While existing research usually approaches Qur’anic ethics through Islamic moral philosophy, virtue theory, or modern ethical frameworks, classical tafsīr is often treated mainly as a collection of transmitted reports; therefore, systematic analyses of human values as an integrated whole remain limited. Methodologically, the study conducts a qualitative textual analysis centred on the seven concepts, comparing reports and interpretations in classical tafsīr and examining, with hermeneutical sensitivity, how tawḥīd, the God–human relationship, and social order interrelate. The findings show that these values form a unified tawḥīd-based network that presents the human being as a free and responsible agent who carries the divine trust, develops through patience and gratitude, and upholds social harmony through forgiveness and mutual assistance. Thus, the article proposes the Qur’an and the tafsīr tradition as a coherent ethical model for contemporary discussions on human values, readable through both the language of rights and of responsibilities.

Anahtar Kelimeler

Qur’anic Ethics , Human Values , tawhid , tafsir , Islamic Moral Thought

Kaynakça

• Ateş, Nimet. “İmam Mâtürîdî’nin Ahlâk Düşüncesinde Ahlakın Kaynağı Olarak İnsan Tabiatı”. Din ve Felsefe Araştırmaları 4/7 (30 Haziran 2021), 5-32.
• Aydın, Zeynel Abidin. “Cuma Hutbelerinin Ardından Okunan Nahl Sûresinin 90. Âyetine Verilen Türkçe Anlamın Tefsirlerle Uyumu Meselesi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51 (15 Haziran 2020), 191-213. https://doi.org/10.21054/deuifd.702110
• Beydâvî, Abdullah b. Ömer. Envaru’t-tenzîl ve esraru’t-te’vîl. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Bilgin Tiryaki, Kübra. “İslam Ahlak Felsefesinin İnsan ve Erdem Tasavvuru”. https://avesis.marmara.edu.tr/yayin/402e87eb-e5f7-4a8e-825b-4f4d3139b86f/temelleri-ve-uygulamalariyla-is-ahlaki Bozbıyık, Recep. “Âşık Ruhsatî’nin Şiirlerinde Yer Alan Şükür Kavramının Değerler Eğitimi Bağlamında İncelenmesi”. TOBIDER - International Journal of Social Sciences 7/4 (29 Aralık 2023). https://doi.org/10.30830/tobider.sayi.16.13
• Celâlu’d-Dîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr, es-Suyûṭî. ed-Durru’l-menŝûr. 8 Cilt. Beyrut, ts.
• Celâlu’d-Dîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr, es-Suyûṭî. ed-Durru’l-menŝûr. 8 Cilt. Beyrut, ts.
• Demirkol, Nihat, Kur’an Ögretisi Rehberliğinde Başarıya Işık Tutan Bir Kavram: Sabır”, Batman Akademi Dergisi, 7/1 (Haziran, 2023), 94-110.
• Deliser, Bilal. “Kur’ân-ı Kerim’de Çevre Felsefesi Konusunda Temel Yaklaşımlar”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7 (01 Haziran 2015), 133-155.
• Diler, Ramazan. “Izutsu’nun Kur’ân’daki Ahlâki Kavramlara İlişkin Görüşlerinin Din Eğitimi Açısından Analizi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (30 Haziran 2020), 207-244. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.662512
• Ebû Bekr ʿAbdurrezzâḳ b. Hemmâm es-Ṡanʿânî, ʿAbdurrezzâḳ. el-Muṡannef. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Fârûḳ, 2009.
• Ebû Bekr ʿAbdurrezzâḳ b. Hemmâm es-Ṡanʿânî, ʿAbdurrezzâḳ. el-Muṡannef. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Fârûḳ, 2009.
• Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî, İbn Kesir. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm. Riyad: Mektebetü’l mükrime, 1997.
• Ebû Muḥammed ʿAbdulḥaḳ b. Ğâlib b. ʿAbdirrahman b. Temmâm el-Endelûsî, İbn ʿAṭiyye. el-Muḥarreru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-ʿAzîz. ed. ʿAbdusselâm ʿAbduşşâfî Muḥammed. Beyrut: Daru’l Kütübi’l İlmiyye, 1422.
• Ebû ʿAbdurraḥmân ʿAbdullâh b. Mubârek et-Turkî, İbnu’l-Mubârek. ez-Zuhd ve’r-Reḳâʾiḳ l’ibni’l-Mubârek ve’z-Zuhd li Nuʿaym b. Ḥammâd. Beyrut.: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts. Ebussuud, Muhammed el-İmadî. İrşadü’l-akli’s-selîm. thk. Ahmet Ata. Riyad: Müessesetu’r-Risâle, 1997.
• Ebussuud, Muhammed el-İmadî. İrşadü’l-akli’s-selîm. thk. Ahmet Ata. Riyad: Müessesetu’r-Risâle, 1997.
• İbn Ebî Ḥâtim, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥman b. Muḥammed er-Râzî. Tefsîru’l Ḳurʾâni’l-ʿAzîm. çev. Esʿad Muḥammed eṭ-Ṭayyib. Mektebetu Nizâr Muṡṭafâ el-Bâz, 1998.
• İbn Ebî Ḥâtim, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥman b. Muḥammed er-Râzî. Tefsîru’l Ḳurʾâni’l-ʿAzîm. çev. Esʿad Muḥammed eṭ-Ṭayyib. Mektebetu Nizâr Muṡṭafâ el-Bâz, 1998.
• İbn Keŝîr, İbn Keŝîr. Tefsîru’l-Kur’âni’l-ʿaẓîm. ed. -Dîn Muḥammed Ḥuseyn Şems. 15 Cilt. Kahire: Müessesetu’r-kurtuba, 1419.
• Muḥammed b. Ṭâhir b. ʿÂşûr, İbn Âşûr. et-Taḥrîr ve’t-Tenvîr,. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• Muḥammed b. Yûsuf b. ʿAlî b. Yûsuf b. Ḥayyân el-Endelusî, Ebû Ḥayyân. el-Baḥru’l-Muḥîṭ fî’t-Tefsîr. ed. ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd, ʿAlî Muḥammed Muʿavviḍ. Beyrût, 2001.
• Muḥammed b. ʿAlî b. Muḥammed el-Yemenî, eş-Şevkânî. Fetḥu’l-Ḳadîr. Dımeşḳ: Daru İbn Kesir, 1414.
• Muḳâtil b. Suleymân, Ebu’l Hasen. Tefsîru Muḳâtil b. Suleymân. ed. ʿAbdullâh Maḥmûd Şeḥâte. 1-5 Cilt. Beyrut, 1423.
• Muḳâtil b. Suleymân, Ebu’l Hasen. Tefsîru Muḳâtil b. Suleymân. ed. ʿAbdullâh Maḥmûd Şeḥâte. 1-5 Cilt. Beyrut, 1423.
• Mustafa Çağrıcı. İslâm Düşüncesinde Ahlâk - Mustafa Çağrıcı -. Ankara: Ravza, 2018.
• Naasou, Semar Esad. Kur’an’daki Sosyal Ahlak Kavramlarına Semantik Yaklaşım. Marmara Üniversitesi, Thesis, 2022. (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi). https://kutuphane.isam.org.tr/detayilhtezt.php?navdil=tr&tidno=36990
• Râzî, Fahreddin er. Mefâtîḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Mısır: Daru’l Fikr, 1981.
• Rencber, Ahmet. “Kur’ânda Cezaların Affı Sulh ve Tövbe,”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (15 Aralık 2017), 59-78.
• Sarıkaya, Berat - Şeren, Zeynep. “İNSAN SORUMLULUĞU VE FİİLLERİNE ETKİSİ BAĞLAMINDA SABIR VE TEVEKKÜL KAVRAMLARI”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/12 (15 Temmuz 2017), 68-88.
• Taberî, İbn Cerîr et. Câmiʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin. 30 Cilt. Kahire: Daru’l-Arabiyyeti’l-İslamiyye, 2001.
• Taberî, İbn Cerîr et. Câmiʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin. 30 Cilt. Kahire: Daru’l-Arabiyyeti’l-İslamiyye, 2001.
• Tetik, Hayati. “Din Hizmetlerinde İletişim Becerileri ve Empati”. EKEV Akademi Dergisi XIII/41 (2009), 159-182.
• Tetik, Hayati. “Mânevî Değerler Bağlamında Kültürün Şehirleşmeye Etkisi”. Ağrı İslami İlimler Dergisi 3 (25 Aralık 2018), 49-62.
• Toshihiko Izutsu. Kur’an’da Allah ve İnsan -. Ankara: Kevser Yayınları, 1975. https://www.nadirkitap.com/kur-an-da-allah-ve-insan-toshihiko-izutsu-kitap25210380.html Yargıcı, Atilla. “Al-i İmran Suresinin 159. Ayeti Bağlamında Hz. Peygamberin Şefkat Ahlâkının Unsurları”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/31 (01 Haziran 2014), 19-44.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez. el-Keşşâf. ed. Âdil Ahmed Abdul Mevcut - Ali Muhammed. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykan, 1998.
• ʿAbdurrezzâḳ, Ebû Bekr ʿAbdurrezzâḳ b. Hemmâm es-Ṡanʿânî. Tefsîru ʿAbdurrezzâḳ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1999.