Atomculuğa Yaklaşımları Açısından Kelâmcıların Hareket Anlayışına Genel Bir Bakış

Yıl 2022, Cilt: 3 Sayı: 1, 142 - 170, 04.06.2022

Sara Gözütok

Öz

Kelâmın kozmoloji boyutu evreni ve içindekileri makro düzlem-den mikro düzleme kadar incelemektedir. İlk dönem İslam kelâmcıları evren ve unsurları hakkında bir takım görüşler beyan etmişlerdir. Kelâmcıların bu alanında geliştirdikleri Atom Naza-riyesi evreni ve unsurlarını anlamada bel kemiği olmuştur. Bu makale kelâmcıların atomculuğa yaklaşımından yola çıkarak onların evrendeki hareket ve sükûna bakışlarını ele almaktadır. Hareketin tanımlandırılması, kevn arazı olarak kabul edilmesi, sürekliliği gibi konular hem Mu’tezile hem de Ehl-i Sünnet kelâmcılarının açıklamalarıyla izah edilmiştir. Atom nazariyesini kabul eden kelâmcılar ve reddeden İbrahim en-Nazzâm’ ın ha-reket anlayışının yanında daha önce İslam dünyasında pek kimse tarafından dillendirilmemiş olan ve Nazzâm’ın geliştirdiği o Taf-ra Teorisi’ de incelenmiştir. Ayrıca hareketin sebep olduğu deği-şim (istihâle), dönüşüm, yenilenme ve yeniden yaratma (teced-düd-i emsâl) sûreti ile hareket ve itimad hareketi gibi konuyla dolaylı yoldan ilişkili olan bazı meseleler de yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Atom, kozmoloji, Nazzam, Hareket, Sukun

An Overview Of The Mutakallimūn’s Understanding Of Mo-tion İn Terms Of Their Approaches To Atomism

Öz

Kelâm âlimleri ilk dönemlerden itibaren varlığı ve mahiyetini anlama gayreti içinde olmuşlardır. Varlık, tanrı-âlem ilişkisini açıklama konusunda önemli ipuçları taşımaktadır. Bunun içinde günümüzde atomculuk diye tanımladığımız cevher- araz düa-lizmini geliştirmişler ve varlığın inşasını bu temel üzerine kur-muşlardır. Zaman, mekân ve hareket evrendeki varlığı anlam-landırmak için son derece önemli kavramlardır. Cevherlerin ve arazların zamanda, mekânda bulunuşları ve hareketleri de bu çerçevede ele alınmıştır. Atomculuğu kabul etmeyenler, atomcu kelâmcılardan farklı olarak hareketi açıkladığı için bu meyanda birtakım tartışmalar gerçekleşmiştir. Hareket üzerindeki bu tar-tışmaların omurgasını klâsik dönem kelâm atomculuğunun koz-molojik kısmı oluşturur. Biz bu makalede Ebu’l Hasan el-Eş’arî ve İbrahim en-Nazzâm’ dan yola çıkarak kelâmcıların harekete bakış açısını ele almaya gayret edeceğiz.

Anahtar Kelimeler

Atom, Cosmology, Nazzam, Motion, Tranquility

Kaynakça

• Abdülkâhir, Bağdadî , el-Fark beyne’l-firak ,thk. Muhammed Osman el-Haşin, Kahire: Mektebet-ü İbn Sinâ,1973).
• Adnan Benk Büyük Larousse Sözlük Ve Ansiklopedisi “Hare-ket”, X, Genel Yayın Yönetmeni, (İstanbul: Gelişim Yayınları, 1986), 5029.
• Arif Erkan, el-Beyân/ Arapça-Türkçe Sözlük, ( İstanbul: Hu-zur Yayınevi, 2013).
• Bekir Topaloğlu, İlyas Çelebi, Kelâm Terimleri Sözlüğü, ( İs-tanbul : İSAM 2010).
• Buhârî, Sahih-i Buhârî Tercemesi, çev. Mehmet Sofuoğlu, (İs-tanbul: Ötüken Neşriyat,1989)
• Cevherî, Tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye, ”. nşr. Ahmet Abdulgafur Attar. ( Beyrût: Daru’l İlmimeliyyin, 1990).
• Cürcânî, Ta’rîfât, (Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1983).
• Cüveynî, eş- Şâmil fî usûlü’d-din, nşr. Ali Sâmi en-Neşşâr ve Süheyr Muhammed Muhtar, ( İskenderiye: Münşeetü’l-Maârif, 1969).
• El-Hayyât, Kitâbu’l-İntisâr, Terc. Metin Yıldız, (Ankara: An-kara Okulu Yayınları, 2018).
• El-Mukri’, El-Misbâhu’l-Munîr,( Beyrut: El-Mektebetu’l-Asriyye, 1996).
• Eş’arȋ, Mâkâlâtü’l-islâmiyyîn ve i’htilâfi’l-Musallîn. nşr. Muh-yiddîn Abdulhamîd, ( Kâhire: Mektebet’un-Nehdat’il-Mısriyye, 1950).
• Ez-Zemahşerî, Esâsu’l-Belağa, ( Beyrût: Mektebetu Lübnân, 1996).
• Fîrûzâbâdî, el-Okyanûs’ul-Basît fî Tercemet’il-Kâmusi’l- Muhît, çev. Mütercim Âsım Efendi,( İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013)
• Gazzâlî, el-İktisâd fi’l-İ’tikâd, haz. İbrâhim Agah Çubukçu, Hüseyin Atay, ( Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1962).
• İbn Fûrek, Mücerredü Makālâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan El-Eş’arî, nşr. Daniel Gimaret, ( Beyrût: Dârü’l-Meşrik,1987).
• İbn Manzûr, “ Lisânü’l-ʿArab”, (Beyrût. Darû’l-ihyait-türasul-Arabiyye, 1999).
• İbn Metteveyh, Et-Tezkire Fî Ahkâmi’l-Cevâhir Ve’l-A’râz, Nşr. Daniel Gimaret (Beyrût: El-Me’hedu’l-İlmî El-Fransî Li’l-Âsâri’ş-Şarkiyye Bi’l-Kâhire, 2009).
• İmam Malik, Müsned, ( Dımasşk: Dar’u İbn Kesir, 2000)
• M. Abdülhâdî Ebû Rîde, İbrahim en-Nazzâm’da Tabiat Anla-yışı, çev. Hüseyin Aydın ve Abdürrahim Surüş (Malatya: Atılım Yayıncılık, 2001).
• Mehmet Bulğen, Kelam Atomculuğu Ve Modern Kozmoloji,( Ankara: TDV, 2018).
• Mehmet Dağ, İslâm Felsefesinde Aristocu Zaman Görüşü, ( Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19;97-116, 1971.
• Mehmet Dağ, Kelâm ve İslâm Felsefesinde Hareket Kuramı, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 24; 221-248, 1981.
• Muallim Butrus el-Bustânî, Hareket, ( Lübnan:Muhîtü’l-Muhît, Mekteb-i Lübnan, 1944)
• Muhammed Fûad, Abdülbâkî, Mu’cem’ül-Müfehres, ( Kahire: Dar’ul Hadîs, 2007).
• O. Şener Koloğlu, Cübbâîler’in Kelâm Sistemi, (İstanbul: İSAM, 2011).
• Şehristânî, Ebü’l-Feth , El-Milel Ve’n-Nihâl, (Nşr. Emir Ali Mehna-Ali Hasan Faur), (Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1993).