Molla Musa el-Celâlî’nin “Fennü’l-Akâid” Risalesinde Yer Alan İtikâdî Görüşleri

Yıl 2023, Cilt: 4 Sayı: 4, 1 - 22, 24.12.2023

Ekrem Uysal

Öz

Ülkemizin Doğu bölgesinde yetişen son dönem alimlerinden biri olan Molla Musa el-Celâlî (Gecit), hayatını ilim, irfan ve dinî alanlarda hizmet yoluna adamış önemli şahsiyetlerden birisidir. Bu amaçla bölgenin değişik yerlerinde kurduğu medreseler vasıtasıyla birçok kişinin yetişmesine vesile olmuştur. Bunların yanında son dönemlerinde kaleme aldığı eserlerle ilim camiası arasındaki yerini pekiştirmiştir. Bu eserlerden birisi de “Fennü’l-Akâid” adındaki birkaç sayfadan oluşan ve “Mecmuatu’l-Ulûm” isimli eserin içinde yer verdiği kısa risalesidir. Akâid ilminin hulasası şeklinde hazırladığı bu risalesinde akâid ilminin tanımından sonra birçok kaynakta karşılaştığımız üzere ilahiyyât, nübüvvât ve sem’iyyât taksimatını yapmakta, her birinin de alt başlıklarına değinmektedir. Böylece medreselerde okuyan öğrencilere akâid alanında özet bilgiler sunan temel bir kaynak sunumu amaçlanmıştır. Biz de bu makalemizde çok kısıtlı imkanlar dahilinde Molla Musa el-Celâlî’nin “Fennü’l-Akâid” risalesini inceleyip müellifin bu alandaki itikâdî düşüncelerini imkan dahilinde diğer mezheplerin görüşleriyle karşılaştırmak suretiyle değerlendirmeye gayret göstereceğiz.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mecmuatu’l-Ulûm, Fennü’l-Akâid, İlahiyyât, Nübüvvât, Sem’iyyât

Kaynakça

• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfüddin. Gâyetü’l-Merâm. Thk. Hasan Mahmûd Abdüllatîf, Kahire, 1391/1971.
• Ardoğan, Recep. Delillerden Temellere Sistematik Kelam, Klm Yayınları, İstanbul 2016.
• Aydın, Ömer. “Haberi Sıfatları Anlama Yolları”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/1, 1999, 133-158.
• Bağdâdî, Ebu Mansur Abdulkahir b. Tahir b. Muhammed b. Abdullah et-Temimî. Usulu’d-Din, Beyrut, 1981.
• Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerîf Ali b. Muhammed. Kitabu’t-Ta’rifât, nşr. M. Abdurrahman el-Maraşî, Beyrut, 1416/1995.
• el-Celâlî, Molla Musa, Mecmuatu’l-Ulûm, ed. Mehmet Seyid Gecit-Mehmet Salih Gecit, Ravza yayıncılık, İstanbul, 2023.
• el-Celâlî, Molla Musa. Hadis İnkarcılarına Cevaplar, Nuhbe Yayınları, İstanbul, 2020.
• es-Seffârinî, Muhammed b. Ahmed b. Salim. Levamiu'l-Envar el-Behiyye ve Sevatiu'l-Esrâr el-Eseriyye li-Şerhi'd-Dürrati'l-Mudîyye fi-Akdî'l-Fırkati'l-Mardîyye, Dımaşk, 1401/1981.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan. el-İbâne an Usuli’d-Diyâne. thk. Beşir Muhammed Uyûn, Mektebetü Darı’l-Beyân, Şam, 1413/1993.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan. Kitabü’l-Luma’ fî’r-Reddi alâ Ehli’z-Zeyğ ve’l-Bida’, thk. Hammude Gurabe, Mektebetü’l-Ezheriyyetü Li’t-Türas, Kahire, ty,
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilafu’l-Mûsâllîn, nşr. Helmut Ritter, Viesbaden, 1963.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Munkizu mine’d-Dalâl, Mecmuatu’r-Resail içinde, nşr. Ahmed Şemseddin, Beyrut, 1996.
• Gazzâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed. Kimyâ-i Saâdet, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1990.
• Gecit, M. Salih. “Ahmed-i Hanî Çığırını Devam Ettiren Bayezidli İlim ve Fikir Adamları”, 2. Uluslararası Ahmed-i Hanî Sempozyumu, Ağrı, 2018.
• Gecit, Mehmet Salih. “Kader ve Ef’al-i İbâd –II”, Sistematik Yaklaşımla Kelâm Araştırmaları I-II, ed. Ekrem Uysal, Klm Yayınları, İstanbul, 2021.
• Gecit, Mehmet Seyid. Ağrı Akademik Makaleler I, ed. Zeki Taştan, Hiperyayın, İstanbul, 2019.
• Gecit, Mehmet Seyid. Molla Musa Celâlî’nin Hayatı, Eserleri ve Tefsir Çalışmaları, Aras Havzası Uleması ve Tarihi Şahsiyetleri, ed. Mehmet Hakkı Alma, Abdulhalim Oflaz, Nihat Demirkol, Bahar Yayık, Mehmet Nuri Ayyıldız, Hiperyayın, İstanbul, 2021.
• Gölcük-Toprak, Şerafeddin-Süleyman. Kelam, Tekin Kitabevi, Konya, 1988.
• Gün, Faruk. “Görünmez Âlem”, Sistematik Yaklaşımla Kelâm Araştırmaları I-II, ed. Ekrem Uysal, Klm Yayınları, İstanbul, 2021.
• İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan. Mücerredü Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş’arî, nşr. Daniel Gimaret, Beyrut, 1987.
• Kâdî, Ebu’l Hasen Ahmed b. Abdilcabbar. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, thk. Abdulkerim Osman, Mektebetü-Vehbiyye, Kahire, 1996.
• Karaduman, Abdullah. Doğubayazıt, Metamorfoz Yayıncılık, İstanbul, 2019.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Cin”, DİA, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1993.
• Kılavuz, Ahmet Saim. Anahatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâm’a Giriş, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2017.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiuʿl-Ahkami’l-Kur’an, thk. Abdullah b. Abdulhasen et-Türki, Müessesetü’r-Risale, Beyrut, 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtü’l-Kur’ân, nşr. Ertuğrul Boynukalın, Hatice Boynukalın, M. Masum Vanlıoğlu ve dğr. Mizan Yay., İstanbul, 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtü’l-Kur’ân, thk. Mecdi Basilium, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2005.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Bahru’l-Kelam, Daru’l-Ferfur, Dımeşk, 1995.
• Râzî, Ebu Abdullah Fahruddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Kitabu’l-Erbain fi Usuli’d-Din, thk. Ahmed Hicazi esSaka, Mektebetü Külliyeti’l-Ezher, Kahire, 1986.
• Râzî, Ebu Abdullah Fahruddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Mefâtîhu’l-Gayb, Daru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut, 1420.
• Sâbûnî, Nureddin. Mâtüridiyye Akâidi, trc. Bekir Topaloğlu, DİB Yayınları Ankara, 1998.
• Sönmez, Vechi. “Ahiret İnancı IV”, Sistematik Yaklaşımla Kelâm Araştırmaları I-II, ed. Ekrem Uysal, Klm Yayınları, İstanbul, 2021.
• Sönmez, Vechi. İnsanlığın Nübüvvet Anlayışı ve Ebu’l-Muîn en-Nesefî İle Seyfuddin el-Âmidî’nin Nübüvveti İspat Metodları, ed. Ekrem Uysal, Mütercim Yayınları, Batman, 2019.
• Şaşa, Mehmet. “Hidayet-Dalâlet ve Kalplerin Mühürlenmesi”, Sistematik Yaklaşımla Kelâm Araştırmaları I-II, ed. Ekrem Uysal, Klm Yayınları, İstanbul, 2021.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer. Şerhu’l-Akâid (Kelam İlmi ve İslam Akaidi), ter. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1982.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer. Şerhu’l-Akâid, Salah Bilici Neşriyat, İstanbul, 1996.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer. Şerhu’l-Makâsıd, thk. Abdurrahman Umeyra, Alemu’l-Kütub, Beyrut, 1998.
• Topaloğlu, Bekir. “Kıyamet”, DİA, TDV İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Ankara, 2002.
• Uysal, Ekrem. “Ehl-i Sünnet ve Mu’tezile’ ye Göre Kabir Azabı”, Batman Üniversitesi İslami İlimler Hakemli Dergisi, (1/2), 2017, 69-77.
• Uysal, Ekrem. “Ehl-i Sünnet ve Mu’tezile’ye Göre Ef’âl-i İbâd”, Batman Üniversitesi İslami İlimler Hakemli Dergisi, (1/2), 2017, 55-67.
• Uysal, Ekrem. “Eş’arîliğin Doğuşu ve Mütekaddimûn Devri”, Tarihsel Süreçte Kelâm-Kelâm Tarihi, ed. Ekrem Uysal, Klm Yayınları, Kahramanmaraş, 2022.
• Uysal, Ekrem. “Peygamberlere İman”, Kavramlardan Esaslara İslam İnancı, ed. Recep Ardoğan, Klm Yayınları, İstanbul, 2019.
• Wensinck, Arent Jan. el-Mu’cemü’l-Müfehres li-Elfazi’l-Hadisi’n-Nebevi, Mektebetü Brill, Leiden, 1936.
• Wensinck, Arent Jan. Miftâhu Künûzi’s-Sünne, Arapça’ya ter. Muhammed Fuad Abdülbaki, yy., Lahor, 1939.
• Zebîdî, Ahmet b. Ahmed. Sahih-i Buhârî Muhtasarı ve Tecrîd-i Sârih Tercemesi, çev. Ahmet Naim, DİB. Yayınları, Ankara, 1988.