Affetme Odaklı Grup Rehberliğinin Ergenlerin Saldırganlık Eğilimi Üzerindeki Etkisi: Bir Karma Yöntem Araştırması

Yıl 2019, Cilt: 7 Sayı: 19, 57 - 82, 01.01.2019

Rengin Karaca Esra Asıcı

Öz

Bu araştırmada, affetmenin süreç modeli temel alınarak hazırlanan sekiz haftalık, Affetme Odaklı Grup Rehberliği AOGR uygulamasının ergenlerin saldırganlık eğilimi üzerindeki etkisinin nicel ve nitel yöntemler aracılığıyla incelenmesi amaçlanmıştır. Araştırmanın çalışma grubunu bir mesleki ve teknik anadolu lisesinde okumakta olan 65 dokuzuncu sınıf öğrencisi oluşturmuştur. Araştırmanın verileri Saldırganlık Ölçeği, yarı yapılandırılmış görüşme formu ve kişisel bilgi formu aracılığıyla toplanmıştır. Nicel verilerin analizinde aritmetik ortalama, standart sapma ve öntest puanlarının kontrol edildiği tek faktörlü kovaryans analizi teknikleri; nitel verilerin analizinde ise içerik analizi tekniği kullanılmıştır. Araştırmanın nicel bulgularına göre, AOGR uygulaması ergenlerin saldırganlık eğilimi üzerinde istatistiksel olarak anlamlı düzeyde etkili olmamıştır. Araştırmanın nitel bulgularına göre; AOGR’ne katılan öğrenciler, uygulamadan sonra empati, iletişim ve öfke kontrolü becerisinde gelişim kaydettiklerini, şiddet içeren davranışlardan uzaklaştıklarını, daha olumlu duygular yaşadıklarını, uygulamanın arkadaşlık ve aile içi ilişkilerini olumlu yönde etkilediğini dile getirmişlerdir. Ayrıca öğrenciler uygulama sonrasında kişiler arası anlaşmazlıklarını saldırgan davranışlar yerine daha yapıcı yöntemlerle çözmeye çalıştıklarına da dikkat çekmişlerdir

Anahtar Kelimeler

Affetme, Saldırganlık, Ergenlik, Grup Rehberliği, Karma Yöntem

Kaynakça

• • Abay, E. ve Tuğlu, C. (2000). Şiddet ve agresyonun nörobiyolojisi. Klinik Psikiyatri Dergisi, 3, 21-26.
• • Ağlamaz, T. (2006). Lise öğrenci̇leri̇ni̇n saldırganlık puanlarının kendi̇ni̇ açma davranışı, okul türü, ci̇nsi̇yet, sınıf düzeyi̇, anne-baba öğreni̇m düzeyi̇ ve ai̇leni̇n aylık geli̇r düzeyi̇ açısından i̇ncelenmesi̇. (Yüksek lisans tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Entitüsü, Samsun). https://tez.yok.gov.tr/ UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• • Akboy, R. (2005). Eğitim psikolojisi ve çoklu zekâ. İzmir: Dinazor Kitapevi.
• • Allemand, M., Steiner, M. ve Hill, P. L. (2013). Effects of a forgiveness intervention for older adults. Journal of Counseling Psychology, 60(2), 279.
• • Anderson, C. A. & Bushman, B. J. (2002). Human aggression. Psychology, 53(1), 27-51.
• • Aqeel, M., Rohail, I., Ahsan, S., Ahmed, A. & Saad, M. B. (2017). Moderating role of the forgiveness between vengeance and aggression in pakistani murderers. Wulfenia Journal, 24(3), 269-283.
• • Aracı, A. (2012). Erken ergenli̇k dönemi̇ndeki̇ bi̇reylerde anne-baba ve arkadaşlara bağlanma i̇le saldırganlık düzeyi̇ni̇n i̇ncelenmesi̇. (Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• • Avcı, D. ve Kelleci, M. (2015). Lise öğrencilerinde öfke, saldırganlık ve ruhsal belirtiler arasındaki ilişkiler. Literatür Sempozyum, 1(5), 34-42.
• • Balkin, R. S., Perepiczka, M., Sowell, S. M., Cumi, K. ve Gnilka, P. B. (2016). The forgiveness reconciliation model: An empirically supported process for humanistic counseling. The Journal of Humanistic Counseling, 55(1), 55-65. doi: 10.1002/johc.12024
• • Baskin, T. W. & Enright, R. D. (2004). Intervention studies on forgiveness: A meta-analysis. Journal of Counseling & Development, 82, 79–90.
• • Başaran, C. (2008). Çeşitli tür liselerde öğrenim gören öğrencilerin saldırganlık düzeylerinin incelenmesi. (Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya). https://tez.yok.gov.tr/ UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• • Bilgi, A. (2005). Bilgisayar oyunu oynayan ve oynamayan ilköğretim öğrencilerinin saldırganlık, depresyon ve yalnızlık düzeylerinin incelenmesi. (Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• • Bugay, A. ve Demir, A. (2012). Affetme artırılabilir mi?: Affetmeyi geliştirme grubu. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 4(37), 96-106.
• • Bumgarner, D. J., Webb, J. R. & Dula, C. S. (2016). Forgiveness and adverse driving outcome within the past five years: driving anger, driving anger expression, and aggressive driving behaviors as mediators. Transportation Research Part F, 42, 317-331.
• • Buss, A. H. & Perry, M. (1992). The aggression questionnaire. Journal of Personality dnd Social Psychology, 63(3), 452-459.
• • Büyüköztürk, Ş. (2012). Sosyal bilimler için veri analizi el kitabı (16. basım). Ankara: Pegem Akademi.
• • Camadan, F. ve Yazıcı, H. (2017). Üniversite öğrencilerinde gözlenen saldırganlık eğilimlerinin açıklanmasına dönük bir model. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 32(2), 343-360. doi: 10.16986/HUJE.2016018518
• • Can, A. (2014). SPSS ile bilimsel araştırma sürecinde nicel veri analizi. Ankara: Pegem Akademi.
• • Cenkseven, F. (2003). Öfke yönetimi becerileri programının ergenlerin öfke ve saldırganlık düzeylerine etkisi. Eğitim Bilimleri ve Uygulama, 2(4), 153-167.
• • Charles, M. W. (2013). Effects of a forgiveness intervention on lesbian and gay adolescents hurt by homophobia. (Doctoral Dissertation, University of Wisconsin-Milwaukee). Retrieved from https://search. proquest.com/docview/1524723154?pq-origsite=gscholar
• • Donat Bacıoğlu, S. (2011). Çocuk ve ergenlerde şiddet ve saldırganlığın önlenmesi. (Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İzmir). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• • Donnellan, M. B., Trzesniewski, K. H., Robins, R. W., Moffitt, T. E. & Caspi, A. (2005). Low self-esteem is related to aggression, antisocial behavior, and delinquency. Psychological Science, 16(4), 328-335.
• • Enright, R. D., Gassin, E.A. & Wu, C. (1992). Forgiveness: A developmental view. Journal of Moral Education, 21, 99-114.
• • Enright, R. D. & The Human Development Study Group (1996). Counselig within the forgiveness triad: On forgiving, receiving forgiveness and self- forgiveness. Counseling and Values, 40, 107-126.
• • Enright, R. D., Rhody, M., Litts, B. & Klatt, J. S. (2014). Piloting forgiveness education in a divided community: Comparing electronic pen-pal and journaling activities across two groups of youth. Journal of Moral Education, 43(1), 1-17.
• • Erkan, R., & Erdoğdu, Ö. G. M. Y. (2006). Göç ve çocuk suçluluğu. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 9(9), 79-90.
• • Filiz. A. (2009). Farklı li̇se türleri̇ndeki̇ öğrenci̇leri̇n empati̇k eğilimleri ve saldırganlık düzeyleri̇nin incelenmesi̇ (Kartal ilçesi̇ örneği). (Yüksek lisans tezi, Yeditepe Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• • Freedman, S. (2018). Forgiveness as an educational goal with at-risk adolescents. Journal of Moral Education, 1-17. doi: 10.1080/03057240.2017.1399869
• • Freedman, S. & Knupp, A. (2003). The impact of forgiveness on adolescent adjustment to parental divorce. Journal of Divorce & Remarriage, 39(1-2), 135-165.
• • Gambaro, M. E., Enright, R. D., Baskin, T. A. & Klatt, J. (2008). Can school-based forgiveness counseling improve conduct and academic achievement in academically at-risk adolescents. Journal of Research in Education,18, 16-27.
• • Geldard, K. ve Geldard, D. (2013). Ergenler ve gençlerle psikolojik danışma proaktif yaklaşım. Metin Pişkin (Çev. Ed.). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• • Gerring, R. J. ve Zimbardo, P. G. (2012). Psikoloji ve yaşam. Gamze Sart (Çev.). Ankara: Nobel Yayınevi.
• • Ghamari Givi, H., Mohebbi, Z. & Sadeghi, M. (2014). Efficacy of forgiveness therapy in reducing aggression and promoting forgiveness in male juvenile in tehran correctional and rehabilitation centre. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences, 24(114), 163-168.
• • Goldman, D. B. & Wade, N. G. (2012). Comparison of forgiveness and anger-reduction group treatments: A randomized controlled trial. Psychotherapy Research, 22(5), 604-620.
• • Gökbüzoğlu, B. (2008). Ergenleri̇n saldırganlık düzeyleri̇ ile problem çözme beceri̇leri̇ arasindaki̇ ilişkinin incelenmesi̇. (Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul). https://tez. yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• • Gündoğdu, R. (2009). Yaratıcı drama temelli çatışma çözme programının ergenlerin öfke, saldırganlık ve çatışma çözme becerisine etkisi. (Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• • Gündoğdu, R. (2010). 9. sınıf öğrenci̇leri̇ni̇n çatışma çözme, öfke ve saldırganlık düzeyleri̇ni̇n bazı değişkenler açısından incelenmesi̇. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19(3), 257- 276.
• • Hargrave, T. D. & Sells, J. N. (1997). The development of a forgiveness scale. Journal of Marital and Family Therapy, 23(1), 41-62.
• • Harris, A. H. S., Luskin, F., Norman, S. B., Standartd, S. Bruning, J., Evans, S., & Thoresen, C. E. (2006). Effects of a group forgiveness intervention on forgiveness, perceived stress and trait anger. Journal of Clinical Psychology, 62(6), 715-733. doi: 10.1002/jclp.20264
• • Haskan, Ö. ve Yıldırım, İ. (2012). Şiddet eğilimi ölçeği’nin geliştirilmesi. Eğitim ve Bilim, 37(163), 166-177.
• • Hepp-Dax, S. (1996). Forgiveness as an intervention goal with fifth-grade inner city children. (Dissertation, Fordham University). Retrieved from https://fordham.bepress.com/dissertations/AAI9708250/
• • Hilbert, H. K. E. (2015). The impact and evaluation of forgiveness education with early adolescents. (Master Thesis, University of Northern Iowa). Retrieved from https://scholarworks.uni.edu/hpt/174/
• • Hill, E. W. (2001). Understanding forgiveness as discovery: Implications for marital and family therapy. Contemporary Family Therapy, 23(4), 363- 384.
• • Ho, K. D. (2002). Implementation of A Forgiveness Education Programme in A Hong Kong Secondary School. Unpublished Master Thesis, The University of Hong Kong.
• • Holter, A. C., Magnuson, C., Knutson, C., Knutson Enright, J. A. & Enright, R. D. (2008). The forgiving child: The impact of forgiveness education on excessive anger for elementary aged children in milwaukee’s central city. Journal of Research in Education, 18, 82-93.
• • Hortwitz, L. (2005). The capacity to forgive: Intrapsychic and developmental perspectives. Journal of the American Psychoanalytic Association, 53 (2), 485-511.
• • Hui, E. K. & Ho, D. K. (2004). Forgiveness in the Context of Developmental Guidance: Implementation and Evaluation. British Journal of Guidance & Counselling, 32(4), 477-492.
• • Hui, E. P. & Sing Chau, T. (2009). The impact of a forgiveness intervention with hong kong chinese children hurt in interpersonal relationships. British Journal of Guidance & Counselling, 37 (2), 141-156.
• • Ilgar, M. Z. (2005). Rehberliğin başlıca türleri. Gürhan Can (Ed.), Psikolojik danışma ve rehberlik içinde (s. 28-48). Ankara: PegemA Yayıncılık
• • Ingersoll-Dayton, B., Campbell, R. & Ha, J. H (2008) Enhancing forgiveness: A group intervention for the elderly. Journal of Gerontological Social Work, 52 (1), 2-16. doi: 10.1080/01634370802561901
• • Ji, M. (2013). A study on the impact of forgiveness intervention on mainland chinese college students. (Doctorate Thesis, The University of Hong Kong). Retrieved from https://hub.hku.hk/handle/10722/181864
• • Karataş, Z., ve Gökçakan, Z. (2009). Psikodrama teknikleri kullanılarak yapılan grup uygulamalarının ergenlerde saldırganlığı azaltmadaki etkisinin incelenmesi. Türk Psikiyatri Dergisi, 20(4), 357-366.
• • Kaya Zengin, M. (2012). Lise I. sınıf öğrencilerine verimli ders çalışma alışkanlıkları kazandırmaya dönük bir grup rehberliği programı. S. Erkan ve A. Kaya (Ed.), Deneysel olarak sınanmış grupla psikolojik danışma ve rehberlik programları III içinde (s.149-205). Ankara: Pegem Akademi.
• • Kesen, N. F., Deniz, M. E. ve Durmuşoğlu, N. (2007). Ergenlerde saldırganlık ve öfke düzeyleri arasındaki ilişki: yetiştirme yurtları üzerinde bir araştırma. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17, 353-364.
• • Kılıçarslan, S. ve Atıcı, M. (2010). İlköğretim 7. ve 8. sınıf öğrencilerinin akılcı olmayan inançları ile saldırganlık düzeyleri arasındaki ilişkinin incelenmesi. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19(3), 113-130.
• • Kılıçcı, Y. (2006). Okulda ruh sağlığı. (5. Basım) Ankara: Anı Yayıncılık
• • Kılınç, E. ve Murat, M. (2012). Genel lise 9. sınıf öğrencilerinin bazı değişkenlere ve sürekli kaygı düzeylerine göre saldırganlık düzeylerinin incelenmesi. Gaziantep Üniversitesi Soayal Bilimler Dergisi, 11(3), 835-853.
• • Kim, J. J. (2016). The effectiveness of a forgiveness intervention program on reducing adolescents’ bullying behavior: A single-case experimental design. (Doctoral Dissretion, The University of Wisconsin- Madison). Retrieved from https://search.proquest.com/docview/1805061612?pq-origsite=gscholar
• • Köknel, Ö. (1995). Kişilik: Kaygıdan mutluluğa (13. Basım). İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi.
• • Kumru Sarıca, A. (2008). Sosyal beceri̇ programının ergenleri̇n saldırganlık düzeyi̇ne etki̇si̇. (Yüksek lisans tezi, Mersin Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• • Laporte, L., Jiang, D., Pepler, D. J. & Chamberland, C. (2011). The relationship between adolescents’ experience of family violence and dating violence. Youth & Society, 43 (1), 3-27. Doi: 10.1177/0044118X09336631
• • Lavafpour Nouri, F., Zahrakar, K., Omara, S., Azarhoush Fatideh, Z., Pourshojaei, A. & Azarhoush Fatideh, N. (2015). Effect of psychoeducational forgiveness program on symptoms of depression, anxiety, and stress in adolescents. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences, 25(123), 191-196.
• • Luskin, F. M., Ginzburg, K. & Thoresen, C. E. (2005). The efficacy of forgiveness intervention in college age adults: randomized controlled study. Humboldt Journal of Social Relations, 163-184.
• • Mccullough, M. E., Rachal, K. C., Sandage, S. J., Worthington Jr, E. L., Brown, S. W. & Hight, T. L. (1998). Interpersonal forgiving in close relationships: II. theoretical elaboration and measurement. Journal of Personality and Social Psychology, 75(6), 1586-1603.
• • Naami, A., Asgari, P. & Roshan, K. (2014). Predicting collegiate students’ aggression based on the amount of forgiveness and their belief in a just/unjust world. Journal of Life Science and Biomedicine, 4(1), 4-8.
• • North, J. (1987). Wrongdoing and forgiveness. Philosophy, 42, 499-508.
• • Ögel, K., Tarı, I. ve Eke Yılmazçetin, C. (2005). Okullarda suç ve şiddeti önleme. İstanbul: Yeniden Yayınları, No: 17.
• • Öğülmüş, S. (2007). Okullarda şiddet ve önlenmesi. 9. Ulusal PDR Kongresi. (17-19 Ekim 2007). İzmir- Çeşme.
• • Önen, E. (2009). Saldırganlık ölçeği’nin psikometrik niteliklerinin türk ergenleri için incelenmesi. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 4(32), 75-84.
• • Özgür, H. ve Eldeklioğlu, J. (2017). REACH affetme modelinin türk kültürü üzerinde etkililiğinin incelenmesi. The Journal of Happiness & Well-Being, 5(1), 98-112
• • Park, J. H., Enright, R. D., Essex, M. J., Zahn-Waxler, C. & Klatt, J. S. (2013). Forgiveness intervention for female south korean adolescent aggressive victims. Journal of Applied Developmental Psychology, 34(6), 268-276.
• • Pişkin, M., Öğülmüş, S., Çınkır, Ş., Ayas, T., Babadoğan, C., Çokluk, Ö., Atik, G., Boysan, M., Kalafat, T., Şahan, B. (2012). Liselerde Şiddetin Saptanması ve Okul Temelli Şiddeti Önleme Programının Geliştirilmesi. Tubitak Proje no: 108K305
• • Sağkal, A.S. (2011). Barış eğitimi programının ilköğretim 6. sınıf öğrencilerinin saldırganlık eğilimleri, empati düzeyleri ve barışa ilişkin görüşleri üzerindeki etkisinin incelenmesi. (Yüksek lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İzmir). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• • Scobie, E. D. & Scobie, G. E.W. (1998). Damaging events: The perceived need for forgiveness. Journal of the Theory of Social Behaviour, 28, 373-401.
• • Sing Chau, T. (2004). A forgiveness education programme with primary school students. (Master Thesis, University of Hong Kong). Retrieved from http://hub.hku.hk/handle/10722/31727
• • Sümer, N. (2003). Personality and behavioral predictors of traffic accidents: Testing a contextual mediated model. Accident Analysis & Prevention, 35(6), 949-964.
• • Şahin, E. S. ve Owen, F. K. (2009). Psikolojik ihtiyaçları farklı lise öğrencilerinin saldırganlık düzeyleri. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 4(32), 64-74.
• • Tabachnick, B. G. ve Fidell, L. S. (2015). Çok değişkenli istatistiklerin kullanımı. Mustafa Baloğlu (Çev. Edt.). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık
• • Tang, S. S. (2006). An implementation of a forgiveness education programme in a secondary girls’ school. (Master Thesis, University Of Hong Kong). Retrieved from http://hub.hku.hk/handle/10722/206659
• • Tang, S. S. (2014). Implementation and evaluation of the forgiveness education programmes based on process model and chinese values with hong kong chinese youth. (Doctorate Thesis, The University Of Hong Kong). Retrieved from http://hub.hku.hk/handle/10722/206659
• • Taysi, E. & Vural, D. (2016). Forgiveness education for fourth grade students in Turkey. Child Indicators Research, 9(4), 1095-1115.
• • TBMM (2007). Çocuklarda ve gençlerde artan şiddet eğilimi ile okullarda meydana gelen olayların araştırılarak alınması gereken önlemlerin belirlenmesi amacıyla kurulan meclis araştırması komisyonu (10/377,343,356,357). Türkiye’de Ortaöğretime Devam Eden Öğrencilerde Şiddet ve Bunu Etkileyen Etmenlerin Saptanması, Araştırma Raporu, Ankara.
• • Tekinsav Sütçü, S., Aydın, A. ve Sorias, O. (2010). Ergenlerde öfke ve saldırganlığı azaltmak için bilişsel davranışçı bir grup terapisi programının etkililiği. Türk Psikoloji Dergisi, 25(66), 57-67.
• • Tuzgöl, M. (2000). Ana baba tutumları farklı lise öğrencilerinin saldırganlık düzeylerinin çeşitli değişkenler açısından incelenmesi. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 2(14), 39-48.
• • Türk, F. (2013). Akran arabuluculuk eğitiminin lise öğrencilerinin arabuluculuk becerilerine etkisinin incelenmesi. (Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İzmir). https://tez.yok.gov. tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• • Uysal, A. ve Bayık Temel, A. (2009). Şiddet karşıtı eğitim programının öğrencilerin çatışma çözüm, şiddet eğilimi ve şiddet davranışlarına yansıması. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 12 (1), 20-30.
• • Wade, N. G. & Meyer, J. E. (2009). Comparison of brief group interventions to promote forgiveness: a pilot outcome study. International Journal of Group Psychotherapy, 59(2), 199-220.
• • Worthington, E. L. (1998). An empathy-humility-commitment model of forgiveness applied within family dyads. Journal of Family Therapy, 20, 59-76.
• • Worthington, E. L. & Wade, N. G. (1999). The psychology of unforgiveness and forgiveness and implications for clinical practice. Journal of Social and Clinical Psychology, 18 (4), 385-418.
• • Yavuzer, H. (2007). Çocuk psikolojisi. İstanbul: Remzi Kitapevi.
• • Yavuzer, Y., Üre, Ö. (2010). Saldırganlığı önlemeye yönelik psiko-eğitim programının lise öğrencilerindeki saldırganlığı azaltmaya etkisi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24, 389-405.
• • Yıldırım, T. (2012). Şiddetsizlik eğitim programının lise öğrencilerinin saldırganlık eğilimleri, empati düzeyleri ve şiddetsizliğe ilişkin görüşleri üzerindeki etkisinin incelenmesi. (Yüksek lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İzmir). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• • Yılmaz, İ. (2008). Endüstri̇ meslek li̇sesi̇ öğrenci̇leri̇nin saldırganlık düzeyleri̇nin çok boyutlu olarak incelenmesi̇. (Yüksek lisans tezi, Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul). https://tez. yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.