Analitik hiyerarşi süreci ve coğrafi bilgi sistemleri kullanarak Eşen Çayı Havzası’nda taşkın riski değerlendirmesi ve haritalandırılması

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 124 - 139

Ebubekir Karakoca , Ali Ünver

https://doi.org/10.29128/geomatik.1542251

Öz

Bu çalışmada, coğrafi bilgi sistemi tabanlı analitik hiyerarşi sürecine dayalı çok kriterli karar verme tekniği kullanılarak Eşen Çayı Havzası’ndaki olası sel ve taşkın olaylarının değerlendirmesi ve taşkın duyarlılık haritasının oluşturulması amaçlanmaktadır. Bu doğrultuda ilk olarak taşkın olaylarının meydana gelmesinde etkili olan fiziki ve beşerî coğrafi faktörler değerlendirilmiştir. Sonrasında ArcMap 10.5 programında taşkın riskinin kapsamlı bir şekilde sunulabilmesi için AHS’ye dayalı veri setleri oluşturulmuştur. Bu veri seti içerisinde akarsuya yakınlık, yükseklik, eğim, bakı, arazi kullanımı, yağış, toprak ve jeoloji özellikleri olmak üzere 8 kriter değerlendirilmiştir. Bu kriterlerin analizi sonucunda elde edilen taşkın risk modeli verilerine göre Eşen Çayı Havzası’nda Eşen Çayı, Akçay ve Karaçay’ın vadi tabanları ile Eşen Ovası çok yüksek riskli taşkın alanları olarak dikkat çekmektedir. Toplam havza alanı içerisinde yüksek riskli ve çok yüksek riskli alanların payının yaklaşık olarak %37 olduğu düşünüldüğü zaman taşkın riskli yerlerin göz ardı edilemeyecek kadar önemli bir paya sahip ve dikkatle izlenmesi gereken alanlar olduğunu söylemek mümkündür. Bu alanlarda yaşanabilecek taşkınlar, daha önceki yıllarda olduğu gibi birçok can kaybının yaşanmasına ve havza ekonomisi için önem arz eden tarım ve turizm faaliyetlerinin sekteye uğramasına neden olacaktır. Son olarak, elde edilen taşkın modelinin doğruluğu, son yıllarda havza içerisinde yaşanan önemli taşkın olaylarının gözlemleriyle de ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Eşen Çayı, Analitik Hiyerarşi Süreci, Coğrafi Bilgi Sistemleri, Taşkın Risk Analizi, Haritalama

Kaynakça

• Akbulut, H., & Öner, E. (2016). Antik Patara kentinde paleocoğrafya ve jeoarkeoloji araştırmalarına paleontolojik analizlerin katkısı. PHILIA, Suppl. 1, 33-59.
• Apel, H., Thieken, A.H., Merz, B. vd., (2006). A probabilistic modelling system for assessing flood risks. Natural Hazards, 38, 79–100. https://doi.org/10.1007/s11069-005-8603-7
• Aryal, D., Wang, L., Adhikari, T. R., Zhou, J., Li, X., Shrestha, M., ..., & Chen, D. (2020). A Model-based flood hazard mapping on the southern slope of Himalaya. Water, 12(2), 540.
• Avcı, V., & Sunkar, M. (2015). Giresun’da sel ve taşkın oluşumuna neden olan Aksu Çayı ve Batlama Deresi havzalarının morfometrik analizleri. Coğrafya Dergisi, (30), 91-119.
• Bahadır, M. (2015). Samsun’da meydana gelen 4 Temmuz ve 6 Ağustos 2012 taşkınlarının klimatik analizi. Coğrafya Dergisi (29), 28-50.
• Bhuiyan, M. J. A. N., & Dutta, D. (2012). Analysis of flood vulnerability and assessment of the ımpacts in coastal zones of Bangladesh due to potential sea-level rise. Natural Hazards, 61, 729–743. https://doi.org/10.1007/s11069-011-0059-3
• Bozyiğit, R. (1997). Eşen Çayı Havzasının jeomorfolojisi. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul.
• Danumah, J.H., Odai, S.N., Saley, B.M., vd., (2016). Flood risk assessment and mapping in Abidjan district using Multi-criteria Analysis (AHP) model and geoinformation techniques, (cote d’ivoire). Geoenvironmental Disasters, 3:10. https://doi.org/10.1186/s40677-016-0044-y
• Díez-Herrero, A., & Garrote, J. (2020). Flood risk assessments: applications and uncertainties. Water, 12 (8), 2096.
• Dutta, D., Teng, J., Vaze, J., Lerat, J., Hughes, J., & Marvanek, S. (2013). Storage-based approaches to build floodplain ınundation modelling capability in river system models for water resources planning and accounting. Journal of Hydrology, 504 (0), 12e28.
• Ekmekcioğlu, Ö., Koc, K., & Özger, M. (2021). District based flood risk assessment in Istanbul using fuzzy Analytical Hierarchy Process. Stochastic Environmental Research and Risk Assessment, 35, 617–637. https://doi.org/10.1007/s00477-020-01924-8
• Ertan, A., Özelkan, E., & Karaman, M. (2021). Analitik Hiyerarşi Süreci kullanılarak Coğrafi Bilgi Sistemleri ortamında sel ve taşkın alanlarının belirlenmesi: Çanakkale Karamenderes Havzası örneği. Journal of Research in Atmospheric Science, Vol.3, No.2, pp.1-9, 2021. http://doi.org/10.29228/resatmsci.56883
• Erden, T., & Karaman, H. (2012). Analysis of earthquake parameters to generate hazard maps by integrating AHP and GIS for Küçükçekmece Region. Natural Hazards Earth Syst. Sci., 12:475–483, https://doi.org/10.5194/nhess-12-475-2012, 2012.
• Freer, J., Beven, K. J., Neal, J., Schumann, G., Hall, J., & Bates, P. (2013). Flood risk and uncertainty. Risk and Uncertainty Assessment for Natural Hazards, 190–233. doi:10.1017/cbo9781139047562.008
• Fural, Ş., Cürebal, İ., & İnan, F. (2019). Elmalı’da (Antalya) yağışın tetiklediği sel, taşkın ve çamur akıntısı afetlerinin jeomorfolojik analizi. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, 2019 (3): 49-61
• Kabenge, M., Elaru, J., Wang, H., Li, F., (2017). Characterizing flood hazard risk in data-scarce areas, using a remote sensing and GIS-based flood hazard ındex. Natural Hazards, 89:1369–1387. https://doi.org/10. 1007/s11069-017-3024-y
• Kalbani, K. A., & Rahman, A. A. (2022). 3D city model for monitoring flash flood risks in Salalah, Oman. International Journal of Engineering and Geosciences, 7(1); 17-23. https://doi.org/ 10.26833/ijeg.857971
• Karabulut, M., Sandal, E. K. & Gürbüz, M., (2020). 20 Kasım-9 Aralık 2001 Mersin sel felaketleri: meteorolojik ve hidrolojik açıdan bir inceleme. KSU Journal of Science and Engineering, 10(1), 13-24.
• Koçman, A., Kayan., İ. vd., (1996). İzmir’de 3-4 Kasım 1995 Karşıyaka sel felaketi (Oluşumu, gelişimi, etkileri ve alınması gereken önlemler). Ege Üniversitesi İzmir Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, No: 1, İzmir.
• Ocak, F., & Bahadır, M. (2020). Örnek taşkın risk modeli oluşturulması ve Ünye şehrindeki derelere ait taşkın risk analizleri. The Journal of Academic Social Science Studies, S. 80, s. 499-524. http://dx.doi.org/10.29228/JASSS.43017
• Oğuz E, Oğuz K & Öztürk K (2022). Düzce bölgesi taşkın duyarlılık alanlarının belirlenmesi. Geomatik, 7(3), 220-234. Doi:10.29128/geomatik.972343
• Öner, E. (1997). Eşen Çayı Taslun-Delta ovasının jeomorfolojisi ve antik Patara limanı. Ege Coğrafya Dergisi, 9(1).
• Özdemir, H., & Akbaş, A. (2023). Is there a consistency in basin morphometry and hydrodynamic modelling results in terms of the flood generation potential of basins? A Case Study from the Ulus River Basin (Türkiye). Journal of Hidrology, 625, 129926. https://doi.org/10.1016/j.jhydrol.2023.129926
• Özşahin, E., & Kaymaz, Ç. K. (2013). Taşkın riskinin değerlendirmesine bir örnek: Amik Ovası taşkınları. Turkish Studies-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Karşılaştırmalı Dil-Edebiyat Eğitim Özel Sayısı, Vol. 8/8 Summer, p. 2021-2039, Ankara-Türkiye
• Partigöç, N. S., & Dinçer, C. (2024a). Coğrafi bilgi sistemleri (CBS) tabanlı afet risk analizi: Denizli ili örneği, 9 (1), 27-44. https://doi.org/10.29128/geomatik.1261051
• Partigöç, N. S., & Dinçer, C. (2024b). The Multi–Disaster risk assessment: A-GIS based approach for Izmir City. International Journal of Engineering and Geosciences, 9 (1), 61-76. https://doi.org/10.26833/ijeg.1295657
• Ramkar, P., & Yadav, S. M. (2021). Flood Risk Index in Data-scarce River Basins Using the AHP and GIS Approach. Natural Hazards, 109(1), 1119-1140. https://doi.org/10.1007/s11069-021-04871-x
• Saaty, T. L., (1980). The Analytic Hierarchy Process: Planning, priority setting, resource allocation. McGraw-Hill International Book.
• Saaty, T. L., & Vargas, L. G. (2012). Models, methods, concepts & applications of the Analytic Hierarchy Process (2. Ed.). Springer New York Heidelberg Dordrecht London. http://dx.doi.org/ 10.1007/978-1-4614-3597-6a
• Salman, Am. M., & Li, Y. (2018). Flood risk assessment, future trend modeling, and risk communication: a review of ongoing research. Natural Hazards Review, Vol. 19, No. 3. https://doi.org/10.1061/(ASCE)NH.1527-6996.0000294
• Sinha, R., Bapalu, G.V., Singh, L.K. vd., (2008). Flood risk analysis in the Kosi River Basin, North Bihar using multi-parametric approach of Analytical Hierarchy Process (AHP). Journal of the Indian Society Remote Sensing, 36, 335–349. https://doi.org/10.1007/s12524-008-0034-y
• Soukopova, J., & Furova, L. (2012). Macroeconomic implication of the floods – a case study for the regions of the Czech Republic. Acta Universitatis Agriculture et Silviculturae Mendelianae Brunensis, Vol. LX, No. 7, pp. 289–298.
• Sözer, B., Kocaman, S., Nefeslioğlu, H. A. Fırat, O., & Gökçeoğlu, C. (2019). Değiştirilmiş AHP (M-AHP) yöntemi kullanılarak Ankara için taşkın duyarlılık haritası üretimi. Harita Dergisi, 162: 12-24.
• Sunkar, M., & Tonbul, S. (2010). İluh Deresi Havzası’na (Batman) yönelik sel ve taşkın riski analizleri. e-Journal of New World Sciences Academy, Nature Sciences, Vol. 5, No. 4, 4A0033.
• Svetlana, D., Dobrovič, R., & Dobrovič, J. (2015). The economic ımpact of floods and their ımportance in different regions of the world with emphasis on Europe. Procedia Economics and Finance, 34, 649-655. https://doi.org/10.1016/S2212-5671(15)01681-0
• Şengün, T. (2011). Saklıkent Canyon (Muğla-Turkey). Procedia – Social and Behavioral Sciences, 19, 571-579, https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2011.05.171
• Tarım ve Orman Bakanlığı. (2019). Batı Akdeniz Havzası taşkın yönetim planı. Su Yönetimi Genel Müdürlüğü, Ankara.
• Teng, J., Jakeman, A. J., Vaze, J., vd. (2017). Flood inundation modelling: a review of methods, recent advances and uncertainty analysis. Environmental Modelling & Software, 90:201–216. https://doi.org/10.1016/j.envsoft.2017.01. 006
• Tonbul, S., & Sunkar, M. (2011). Batman’da yaşanan sel ve taşkın olaylarının (31 Ekim-1 Kasım 2006) sebep ve sonuçları. Fiziki Coğrafya Araştırmaları; Sistematik ve Bölgesel, Türk Coğrafya Kurumu Yayınları No:5, s. 237-258, İstanbul.
• Turoğlu, H., & Aykut, T. (2019). Ergene Nehri için hidromorfometrik analizlerle taşkın duyarlılık değerlendirmesi. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, 2:1-15.
• Turoğlu, H., & Özdemir, H. (2005). Bartın’da sel ve taşkınlar. Sebepler, etkiler, önleme ve zarar azaltma önerileri. ISBN 975-9060-04-3, Çantay Kitapevi, İstanbul.
• URL-1: https://www.afad.gov.tr/bartin-kastamonu-ve-sinopta-meydana-gelen-yagislarhakkinda---2100 Erişim tarihi: 25 Ağustos 2024
• URL-2:http://www.seydikemer.gov.tr/saklikent-kanyonu Erişim tarihi: 28 Ağustos 2024
• Utlu, M., & Özdemir, H. (2018). Havza morfometrik özelliklerinin taşkın üretmedeki rolü Biga Çayı Havzası örneği. Coğrafya Dergisi, 36, 49-62. https://doi.org/10.26650/JGEOG408101
• Zeybek, H. (2011). 2-3 Mart 2005 Turhal Sel Afeti ve Sonuçları. Doğu Coğrafya Dergisi, 14 (21), 233-248.