SİYÂSETLE TASAVVUFUN BİR KESİŞME NOKTASI OLARAK GÜMÜŞHANE

Yıl 2018, Cilt: 7 Sayı: 14, 11 - 39, 15.07.2018

Zafer Erginli

Öz

Tasavvuf ve siyâset ilk bakışta birbirine çok
uzak iki alan gibi gözükür. Ancak tarihte bu iki alanın birbiriyle kesiştiği
durumlar da vardır. Gümüşhane,  Karadeniz
kıyılarıyla hem Anadolu’nun doğusu üzerinden İran’a, hem güneyi üzerinden Irak
ve Suriye’ye doğru bir geçiş noktası ve aynı zamanda İpek Yolu üzerinde bir
maden kentidir. Bu şehir dergâhtan devlete, şeyhlikten şahlığa yönelen
Safeviye’nin hareketliliklerine şâhit olmuştur. Aynı zamanda devletle ilişkiler
içinde olan Ahmed Ziyâeddin Gümüşhânevî’nin kurduğu, etkileri günümüze kadar
uzanan bir hareketin başlangıç noktasıdır. Modern mânâda ilk tasavvuf tarihçilerimizden
biri olan Mehmed Ali Aynî’yi bir vali olarak karşılamış, onun misyonerlik
faaliyetleri karşısında aldığı önleyici tedbirlere sahne olmuştur. Bu çalışma, sözü
edilen çerçevede, Gümüşhane üzerinde tasavvuf-siyâset ilişkilerinin genel
görünümünü gözler önüne sermeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Siyâset, tasavvuf, Gümüşhane, Safeviye, Nakş-bendiye, Ahmed Ziyaeddin Gümüşhânevî, Gümüşhânevî Dergâhı

Kaynakça

• ABU MANNEH, Butrus; “1826'da Nakşibendî-Müceddidî ve Bektaşî Tarikatları”, (trc. Ş. Tufan Buzpınar), Tarihî ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye'de Alevîler Bektaşîler Nusayrîler, Ensar Neşriyat, İstanbul 1999, ss. 113-127.ABU MANNEH, Butrus; "Ahmed Ziyâeddin-i Gümüşhânevî ve Hâlidiyye Kolu", Doğumunun 200. Yılı Hatırasına Uluslararası Gümüşhânevî Sempozyumu (1-2 Haziran 2013)-Bildiriler-, (ed. Hür Mahmut Yücer), Bağcılar Belediyesi, İstanbul 2014, ss. 184-187.AKDAĞ, Mustafa; Türkiye’nin İktisâdî ve İçtimâî Tarihi, TTK, II. cilt, Ankara 1971.AKDEMİR, Abamüslim; Mehmed Ali Aynî'nin Düşünce Dünyası, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1997.AKSU, Hüsamettin; "Hurûfîlik", DİA, XVIII, 410-411.AKSÜT, Ali Kemalî; Profesör Mehmed Ali Aynî Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1944.ALGAR, Hamid; “Hâlidiyye”, DİA, XV, 295-296.ALİKILIÇ, Dündar; “Ahmed Ziyâeddin Gümüşhânevî ve Kurduğu Kütüphaneler”, Hidayet Yavuz Nuhoğlu Armağanı, haz. İ. Keskin-M. H. Kutluoğlu-S. S. Kurbanoğlu, İstanbul 2009, ss. 51-63. AYNÎ, Mehmet Ali; Türk Ahlâkçıları, haz. İsmail Kara, Kitabevi, İstanbul 1992._______________; Hatıralar, haz. İsmail Dervişoğlu, Yeditepe, İstanbul 2009.¬________________; Tasavvuf Târihi, haz. Hüseyin Rahmi Yananlı, Kitabevi, İstanbul 1992; Büyüyen Ay, İstanbul 2017._______¬¬________; Hacı Bayram Velî, haz. Hüseyin Rahmi Yananlı, Akabe Yayınları, İstanbul 1986; Büyüyen Ay, İstanbul 2015.AZAMAT; Nihat; “Bekkine, Abdülaziz”, DİA, V, 365.BAĞLAN, Süleyman Zeki; "Gümüşhânevî Dergâhının Aksiyonu", Doğumunun 200. Yılı Hatırasına Uluslararası Gümüşhânevî Sempozyumu (1-2 Haziran 2013)-Bildiriler-, (ed. Hür Mahmut Yücer), Bağcılar Belediyesi, İstanbul 2014, ss. 104-109.BİNATLI, Yusuf Ziya; “Dağıstânî, Ömer Ziyaeddin”, DİA, VIII, 406-407.BOSTANCI, Harun; Osmanlı Döneminde Doğu Karadeniz'de Kurulan Tekke ve Zaviyeler, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, basılmamış yüksek lisans tezi, Elazığ 2007.BROWNE, Edward Granville; A History of Persian Literature Under Tartar Dominion (A. D. 1265-1502), Cambridge 1920.BROWNE, Edward Granville; A Literary History of Persia, IV. cilt, Cambridge 1959. BUDAK, Mustafa; "Şeyh Şâmil", DİA, XXXIX, 68-69.COŞAN, Mahmut Esat; “Kotku, Mehmet Zahit”, DİA, XVI, 227-228.ÇELENK, Mehmet; 16. ve 17. Yüzyıllarda İran’da Şiîliğin Seyri, Emin Yayınları, Bursa 2016.DEDEYEV, Bilal; “Safevî Tarikatı ve Osmanlı Devleti İlişkileri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, sy. 1/5 (2008), ss. 205-223.DERİN, Süleyman; İngiliz Oryantalizmi ve Tasavvuf, Küre Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2017.EFE, Aydın; “Kelkit Kazası Vakıfları (XIX. Yüzyıl Vakıf Defterlerine Göre)”, Gümüşhane Tarihi (25-26 Mayıs 2010), (ed. Bayram Nazır-Kemal Saylan), Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, Gümüşhane 2016, ss. 410-423.EKİNCİ, Mustafa; Erdebil Tekkesi'nin Kuruluşu, Gelişmesi ve Anadolu'daki Dinî ve Siyasî Faaliyetleri, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü basılmamış doktora tezi, Şanlıurfa 1997.EMECEN, Feridun M.; Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluş ve Yükseliş Tarihi (1300-1600), Türkiye İş Bankası Kültür Yayını, İstanbul 2015.ERKAN, Ümit; 16. Yüzyılda Anadolu’da Kızılbaş Ayaklanmaları, Araştırma Yayınları, Ankara 2016.FATSA, Mehmet; Tasavvufta Mekkî Kolu, Mavi Yayıncılık, İstanbul 2000.______________; “Yukarı Çoruh ve Kelkit Vadisinin İslâmlaşmasına Öncülük Eden Türk Dervişleri”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, [2008], sy. 22, ss. 257-281.______________; “Doğu Karadeniz Bölgesi'nde Vakıf Yoluyla İskân Metoduna Bir Örnek: Alucra'da Çağırgan Zâviyeleri”, Vakıflar Dergisi, [2011], sy. 36, ss. 87-100.______________; “XV ve XVI. Yüzyıllarda Doğu Karadeniz'de Yol Hizmeti Veren Zaviyeler ve Derbendler”, Vakıflar Dergisi, [2014], sy. 41, ss. 37-66.______________; “15 ve 16. Yüzyıllarda Trabzon Sancağında Kurulan Zâviyeler”, I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon'da Dînî Hayat Sempozyumu (Bildiriler Kitabı), (ed. Şenol Saylan-Betül Saylan), Trabzon Büyükşehir Belediyesi, İstanbul 2016, c. II, ss. 933-949.GÜL, Abdülkadir; "Kelkit Kazasının İskân ve Demografik Yapısı (XIX. Yüzyılın İlk Yarısına Ait Nüfus Defterine Göre)", Gümüşhane Tarihi (25-26 Mayıs 2010), (ed. Bayram Nazır-Kemal Saylan), Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, Gümüşhane 2016, ss. 204-231.GÜNAY, Selçuk; “II. Abdülhamid Döneminde Suriye ve Lübnan’da Arap Ayrılıkçı Hareketlerinin Başlaması ve Devletin Tedbirleri", Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17 (28), (2007), ss. 85-97.GÜNDÜZ, İrfan; Gümüşhânevî Ahmed Ziyâüddîn (K.S.) Hayatı-Eserleri-Tarîkat Anlayışı ve Hâlidiyye Tarîkatı, İstanbul 2013.______________; Osmanlılarda Devlet-Tekke Münâsebetleri, Seha Neşriyat, İstanbul 1989._____________; “Gümüşhânevî, Ahmed Ziyâeddin” DİA, XIV, 276-277.GÜRDOĞAN, Ersin Nazif; Görünmeyen Üniversite, İz Yayıncılık, İstanbul 2000.HINZ, Walther; Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, TTK, Ankara 1992.İLGÜREL, Mücteba; “Evliyâ Çelebi”, DİA, XI, 529-533.KARA, İsmail; Gümüşhanevi Halifelerinden Şeyh Osman Niyazi Efendi ve Güneyce-Rize'deki Tekkesi, Dergâh Yayınları, İstanbul 2009.KARA, Mustafa; Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zâviyeler, Dergâh Yayınları, İstanbul 1989._____________; “Makbul ve Maktul Tasavvuf Kültürü İle İlgili Tespitler, Problemler, Teklifler”, Dünden Bugüne Osmanlı Araştırmaları –Tespitler, Problemler-Teklifler-, ed. A. Akyıldız-Ş. T. Buzpınar-M. Sinanoğlu, İSAM, İstanbul 2007, ss. 227-243._____________; “Ahmed Ziyâuddîn Gümüşhânevî’nin Halîfeleri”, Ahmed Ziyâüddîn Gümüşhânevî Sempozyum Bildirileri, Seha Neşriyat, İstanbul 1992, ss. 121-129.KILIÇ, Rüya; Osmanlı’dan Cumhuriyete Sufî Geleneğin Taşıyıcıları, Dergâh Yayınları, İstanbul 2009.Kızılbaşlığın Tarihi Târîh-i Kızılbâşiyye, haz. Şerafettin Deniz-Hasan Asadi, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2015.KOÇOĞLU, Kıyasettin; “Ahmed Ziyâeddin Gümüşhânevî’nin İslâm Mezheplerine Bakışı”, I. Uluslararası Ahmed Ziyüddin Gümüşhanevî Sempozyumu (03-05 Ekim 2013) -Bildiriler Kitabı-, (ed. İ. Günaydın-A. Kuzudişli-A. Çatak), Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2014, ss. 757-774.KUL, Eyüp, “1642 Tarihli Avârız Defterlerine Göre Şiran Kazâsı ve Köyleri”, Gümüşhane Tarihi (25-26 Mayıs 2010), (ed. Bayram Nazır-Kemal Saylan), Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, Gümüşhane 2016, ss. 154-171.KÜÇÜKDAĞ, Yusuf; “Osmanlı Devleti'nin Şah İsmail'in Anadolu'yu Şiîleştirme Çalışmalarını Engellemeye Yönelik Önlemleri”, Osmanlı, ed. Kemal Çiçek-Cem Oğuz, I-XII, Ankara 1999, I, ss. 269-281.___________________; “Osmanlı Devleti’nin, Şah İsmail’in Şiî Propagandacılarına Halvetiyye İle Karşı Koyma Politikası”, XIII. Türk Tarih Kongresi: Ankara, 4-8 Ekim 1999 Kongreye Sunulan Bildiriler, 3/1. cilt, Ankara, 2002, ss. 435-444.___________________; “Şah İsmail’in Anadolu’yu Şiîleştirme Çalışmaları ve Osmanlı Devleti’nin Aldığı Önlemler”, Türk Tasavvuf Araştırmaları, Konya 2005, ss. 333-354.MADEN, Fahri; Bektaşi Tekkelerinin Kapatılması (1826) ve Bektaşiliğin Yasaklı Yılları, TTK, Ankara 2013.MELIKOFF, Irene; Uyur İdik Uyardılar, Cem Yayınevi, İstanbul 1994.MEMİŞ, Abdurrahman; Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî, Kaynak Yayınları, İstanbul 2011.___________________; “Hâlidîliğin Anadolu’da Yayılmasında Gümüşhânevî’nin Halîfeleri”, Doğumunun 200. Yılı Hatırasına Uluslararası Gümüşhânevî Sempozyumu 1-2 Haziran 2013, ed. Hür Mahmut Yücer, Bağcılar Belediyesi, İstanbul 2014, ss. 454-465.___________________; “Anadolu'da Hâlidiyye Tarikatı ve Ahmed Ziyâüddin Gümüşhânevî Ekolü”, I. Uluslararası Ahmed Ziyüddin Gümüşhanevî Sempozyumu (03-05 Ekim 2013) -Bildiriler Kitabı-, (ed. İ. Günaydın-A. Kuzudişli-A. Çatak), Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2014.OCAK, Ahmet Yaşar; Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler-XV-XVII. Yüzyıllar-, Timaş Yayınları, İstanbul 2016.PAMUK, Bilgehan; "Osmanlılar Zamanında Gümüşhane Hakkında Bazı Bilgiler", Gümüşhane Tarihi (25-26 Mayıs 2010), (ed. Bayram Nazır-Kemal Saylan), Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, Gümüşhane 2016, ss. 129-153.SAVAŞ, Saim; XVI. Asırda Anadolu’da Alevîlik, TTK, Ankara 2013.SHUKUROV, Rustam; “Şeyh Cüneyd Safevi’nin Trabzon Seferi (M. 1456/H. 860)”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, trc. Murat Keçiş, V. cilt, (2010), 9. sayı, ss. 145-156.SOYYER, Yılmaz; “Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyılında Bektâşîlik: Bektâşî Tekkelerinin Kapatılışı ve Bektâşîlerin Yasaklı Yüzyılı”, Arayışlar-İnsan Bilimleri Araştırmaları-, Yıl: 1, sy. 2, 1999/2, ss. 35-66.SÜMER, Faruk; Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, TTK, Ankara 1999.ŞİMŞEK, Selami; “Osmanlı Döneminde Gümüşhane'de Tasavvuf, Sûfîler, Şâirler, Tekkeler”, Gümüşhane Tarihi (25-26 Mayıs 2010), (ed. Bayram Nazır-Kemal Saylan), Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, Gümüşhane 2016, ss. 303-339.______________; “Şiranlı Hacı Mustafa Efendi”, Gümüşhane’nin Kültür ve Sanat Hayatından 40 Biyografi, ed. M. Muhsin Kalkışım-Kemal Saylan, Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, İstanbul-Gümüşhane 2013, ss. 193-200.______________; “Torullu Hacı Osman Efendi”, Gümüşhane’nin Kültür ve Sanat Hayatından 40 Biyografi, ed. M. Muhsin Kalkışım-Kemal Saylan, Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, İstanbul-Gümüşhane 2013, ss. 214-215.ŞÜKÜROV, Giyas; Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve I. Şah İsmail Devri (907-930/1501-1524), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006.TOPUZOĞLU, Tevfik Rüştü; “Browne, Edward Granville”, DİA, VI, 336-337.ULUDAĞ, Süleyman; “Hâlidiyye (Anadolu’da Hâlidîlik)”, DİA, XV, 296-299.ÜRKMEZ, Naim; “Şiran Vakıfları (XIX. Yüzyıl Vakıf Muhasebe Defterlerine Göre)”, Gümüşhane Tarihi (25-26 Mayıs 2010), (ed. Bayram Nazır-Kemal Saylan), Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, Gümüşhane 2016, ss. 424-433.ÜZÜM, İlyas; Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevîlik, İSAM, İstanbul 2013.__________; “Molla Kābız”, DİA, XXX, 254-255.YAZICI, Tahsin; “Cüneyd-i Safevî”, DİA, VIII, 123-124.YILMAZ, Hasan Kâmil; Azîz Mahmûd Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, İFAV, İstanbul 1980.YILMAZ, Necdet; “Gümüşhânevî Dergâhı: Etkisi-İzleri”, Doğumunun 200. Yılı Hatırasına Uluslararası Gümüşhânevî Sempozyumu (1-2 Haziran 2013)-Bildiriler-, (ed. Hür Mahmut Yücer), Bağcılar Belediyesi, İstanbul 2014, ss. 40-45.YILMAZ, Hülya; Dünden Bugüne Gümüşhânevî Mektebi, Seha Neşriyat, İstanbul 1997.