MÜTEKADDİMUN EŞ’ARÎLERİN ŞİÎLİK ELEŞTİRİLERİ (BÂKILLÂNÎ ÖRNEĞİ)

Yıl 2018, Cilt: 7 Sayı: 14, 57 - 72, 15.07.2018

Cemil Hakyemez , Betül Yurtalan

Öz

Şiîlerle Şiî olmayanlar arasında ilk
dönemlerden itibaren başta imamet bahsi olmak üzere ilmi konular tartışılmış ve
karşılıklı eleştiriler yöneltilmiştir. Şiîlerle imamet bahsi üzerinden ilk
tartışmaları Mu’tezililer yapmıştır. Her ne kadar sonraki süreçte Hanbeliler Şiîlerin
şiddetli bir muhalifi olarak karşımıza çıkmışlarsa da, eleştiriler ilmi anlamda
daha ziyade Eş’arî âlimler tarafından sürdürülmüştür. Eş’arî gelenekten Şiîlik
eleştirisiyle öne çıkan isimlerden birisi Bâkıllânî’dir. O hem Bâtınilere karşı
müstakil bir eser yazarak eleştiride bulunmuş hem de diğer eserlerinde İmamiyye’yi
eleştirmiştir. Dolayısıyla bu şekilde Şia’nın iki güçlü kolunu da muhatap
olarak karşısına almıştır. Bunun sebebi, onun, İmamilerin daha rahat hareket
edebildikleri ve bunun yanı sıra Fâtımîlerin ve Karmatilerin farklı bölgelerde
etkili olduğu bir dönemde yaşamış olmasıdır. Bâkıllânî, Batınilik reddiyesinde
tevil anlayışları üzerine yoğunlaşırken İmamiyye’yi imamet bahsi üzerinden
eleştirmiştir. O, imametle ilgili eleştirilerde temelde Mu’tezili geleneği
takip etmişse de meseleyi detaylı bir biçimde ele almış ve kendi delillerini
ortaya koymuştur. Batınilik eleştirisi ise, günümüze ulaşan ilk tam reddiye
olması dolayısıyla oldukça önemlidir. Onun Bâtınilere yaklaşımı kendisinden
sonraki âlimler için de belirleyici olmuştur. Bâkıllânî’nin iki mezhebe yönelik
eleştiride de, kendisinden sonraki Eş’arî âlimler üzerinde hem yöntem hem de
delillendirme yönünden etkisi olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bâkıllânî, Şia, Ehl-i Sünnet, reddiye, imamet, Batınilik

Kaynakça

• Avcu, Ali, “Erken Dönem İsmailîliğinde Şeriatın Neshi Sorunu Üzerine”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2009, c. 13, sayı: 2, s. 267-287.
• Avcu, Ali, “Fatımî- Karmatî İlişkisine Dair Bazı Mülahazalar”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2009, c. 13, sayı: 2, s. 243-265.
• Aydınlı, Osman, “Mu'tezilî Siyaset Düşüncesinde Değişim Süreci: Kâdî Abdulcebbâr’ın İmâmet Anlayışı”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2005, c. V, sayı: 1, s.113-146.
• el-Bağdâdî, Abdulkahir, Ehl-i Sünnet Akaidi, çev. Ömer Aydın, İşaret Yayınları, İstanbul 2016.
• el-Bağdâdî, Abdulkahir, Mezhepler Arasındaki Farklar, çev.: Ethem Ruhi Fığlalı, TDV, Ankara 2011.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî, Kitabu Temhidü’l-evail ve telhisü’d-delail, tahk.: ‘İmadüddin Ahmed Haydar, Müessesetü’l-kütübi’s-sakafiye, Beyrut, 1993.
• el-Beyhî, İbrahim Muhammed İbrahim, Keşfu’l-esrar ve hetkü’l-estar li Ebî Bekr el-Bâkıllânî dirase ve tahkik, Camiatu Ümmü’l-Kura, Suudi Arabistan 2015.
• Bulut, Halil İbrahim, “Şiî-Usuli Gelenekte Hz. Ali ve İmametinin Dayanakları: Şeyh Müfid Örneği”, Hazreti Ali Sempozyum Bildirileri, İzmir 2009, s. 75-115.
• ed-Demîcî, Ahmed Abdurrahman, Keşfu’l-esrar ve hetkü’l-estar li Ebî Bekr el-Bâkıllânî dirase ve tahkik el-kısmu’s-sani, Camiatu Ümmü’l-Kura, Suudi Arabistan 2015.
• Eşit, Davut, “Eş’arîliğin Fıkhi Mezheplerdeki Temsiliyeti”, Uluslararası İmam Eş’arî ve Eş’arîlik Sempozyumu Bildirileri 21-23 Eylül 2014, 2015, c. II, s. 593-614.
• Geçit, Mehmet Salih, “Cüveynî’nin Hilâfet Anlayışı”, EKEV Akademi Dergisi - Sosyal Bilimler -, 2014, c. XVIII, sayı: 58, s. 485-504.
• Gölcük, Şerafeddin, “Bâkıllânî”, DİA, IV/532.
• el-Hayyat, Ebu’l-Hüseyin (300/912), Kitabu’l-İntisar ve’r-Red ale’r-Ravendiyi’l-Mulhîd, tahk.: Albert Nasri Nader, Beyrut 1957.
• Hizmetli, Sabri, “Kitâbu’l-Osmâniyye’ye Göre Câhız’ın İmâmet Anlayışı”, AÜİFD, 1983, c. XXVI, s. 681-716.
• İbn Haldun, Mukaddime, haz.: Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İstanbul 2016.
• el-İsferayini, Ebu’l Muzaffer Şehfur, Dini Basiret İtikadi Mezhepler ve Ehl-i Sünnet, çev. Mustafa Özgen, Palet Yayınları, Konya 2017.
• Kalaycı, Mehmet, Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2013.
• Kutlu, Sönmez, “Ehl-i Sünnet Siyaset Anlayışının Dinî Temellerinin Sorgulanması”, e-Makâlât Mezhep Araştırmaları, 2008, c. I, sayı: 1, s. 7-26.
• Makdisî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, Ahsenu’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm, ed.: M. D. De Goeje, Leiden 1906.
• Nas, Abdülhakim, İmamet Probleminin Sünni Literatüre Girişi ve Bâkıllânî'ye Göre İmamet, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998.
• Okumuş, Ejder, “Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat”in Bir Meşrûiyet Aracı Olarak İcat ve İstihdamı”, Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim], 2005, c. V, sayı: 3, s. 47-59.
• Öz, Mustafa, “Haşişiyye”, DİA, XVI/418.
• Şeyh Müfid, Meseletün Uhra fi’n-Nass ala Ali (as), tahk.: Muhammed Rıza el-Ensari, 1993.
• et-Taberî, Ebu Ca’fer Muhammed b. Cerîr (310/922), Tarihu’l-Umem ve’l-Mulûk, tahk.: Muhammed Ebu’l Fazl İbrahim, Dârü’l-Mearîf, Kahire ts., c. VIII.
• Toru, Ümüt, Eş’ari Makalat Geleneğinde İmamiyye Algısı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.