MUHAMMED EL-CEVCERÎ VE HAYRU’L-KIRÂ FÎ ŞERHİ UMMİ’L-KURÂ ADLI ESERİ

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 20, 532 - 565, 15.07.2021

Zahir Aslan , Rıfat Resul Sevinç

Öz

Kaside ve şiir Arap Dili ve Belâgati derslerinde teorik olarak işlenen edebî sanatların tezahür ettiği en önemli eserlerdir. Ancak edebi sanatların bol miktarda kullanıldığı ve söz sanatının zirvesi olan nazım türü bu eserlerin anlaşılması sair metinlere oranla daha zordur. Bunun neticesinde birçok âlim lügat, i’râb ve belagat açısından şiirlerin anlaşılması sadedinde önemli şerhler kaleme almıştır. Kur’an-ı Kerim’in anlaşılmasında da önemli katkılar sunan klasik şiir üzerine yazılan şerhler, aklî ve naklî ilimlere dair zengin muhtevasıyla İslâm kültür tarihinde önemli bir yer edinmiştir. Bu makalede hicri IX. yüzyıl müelliflerinden dilci ve Şâfiî fakihi Ebû’t-Tâhir Muhammed b. Abdilmun‘im el-Cevcerî (ö. 889/1484)’nin hayatı, eserleri ve Muhammed b. Saîd el-Bûsîrî (ö. 695/1296 [?])’nin Kasîde-i Hemziyye’sine yazdığı Hayru’l-Kırâ fî Şerhi Ummi’l-Kurâ adlı şerh hakkında bilgi verilecektir. Çalışmada öncelikle müellifin hayatı, tahsili ve tedris faaliyetleri hakkında bilgi verilecektir. Akabinde diğer eserleri tanıtılacak ve daha sonra Hayru’l-Kırâ fî Şerhi Ummi’l-Kurâ adlı bu eserin müellife nisbeti, yazılış tarihi, yazılış gayesi, üslubu, muhtevası ve emsalleri arasındaki yeri ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Şerh, Belâgat, Kaside, Cevcerî

MOHAMMAD AL- JAWJARĪ AND HİS WORK CALLED KHAYR AL-QİRÁ FĪ SHARH UMM AL-QURÁ

Öz

Involving literary arts, odes and poems are the most important works that are studied theoretically in the lectures of Arabic language and Rhetoric. Yet, these works of verse in which literary arts are used in abundance and which are the peak of the figure of speech, are more difficult to understand than other texts. As a result of this, many scholars write important annotations to clarify the poems in terms of lexicon, i'râb and rhetoric. The annotations written on classical poems, which made important contributions to the understanding of the Quran, have gained an important place in the history of Islamic culture with their rich content of intellectual and transmitted sciences. In this article, information will be given about not only the life and works of Muhammad ibn ʻAbd al-Munʻim al-Jawjarī (d. 889/1484), a Shafiʽi jurist and linguist who lived in the 9th century (according to hegira calendar) but also his annotation called Khayr Al-Qirá fī Sharh Umm Al-Qurá which is written to annotate Muḥammad ibn Saʻid al-Būsīrī’s (ö. 695/1296 [?]) Qasīdah Al-Hamziyah In the study, firstly, information about the life of the author, his education and teaching activities will be given. Subsequently, his other works will be introduced, and then the attribution of this work named Khayr Al-Qirá fī Sharh Umm Al-Qurá to the author, the date that it was written, the purpose of its writing, the style and content of it, and its place among the precedents will be discussed.

Anahtar Kelimeler

Arabic language, Annotation, Rhetoric, Ode, Jawjarī

Kaynakça

• Ayderûs, Abdulkâdir b. Şeyh. en-Nûrü’s-sâfir ‘an ahbâri’l-karni’l-‘âşir. Beyrut: Dâru Sâdır, 1. Basım, 2001.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Îzâhu’l-meknûn fî zeyl ‘alâ Keşfi’z-zünûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Bikâî, Ömer Berekât b. Muhammed. Feyzu’llâhi’l-Mâlik fî halli elfâzi ‘Umdeti’s-sâlik ve ‘uddeti’n-nâsik. Kâhire: Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâduhû, 2. Basım, 1372/1953.
• Cevcerî, Muhammed b. Abdilmun‘im. Şerhu Şuzûri’z-zeheb. nşr. Nevaf b. Cezzâi’l-Hârisî. Medine-i Münevvere: el-Câmi‘etu’l-İslâmiyye, 1. Basım, 2004/1424.
• Cevcerî, Şemseddîn. Hayru’l-Kırâ fî Şerhi Ummi’l-Kurâ. Ankara: Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi Koleksiyonu, 1672, 108 vr. http://ktp.isam.org.tr/?url=ktpgenel/findrecords.php.
• Cevcerî, Şemseddîn. Hayru’l-Kırâ fî Şerhi Ummi’l-Kurâ. Konya: Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Darende İlçe Halk Ktp., 44 Dar 9, 132 vr. http://www.yazmalar.gov.tr/eser/serhu-kas%C3%AEdetil-hemziye/33956.
• Cevcerî, Şemseddîn. Hayru’l-Kırâ fî Şerhi Ummi’l-Kurâ. Ankara: Milli Kütüphane, Samsun İl Halk Ktp., 55 Hk 710, 166 vr. http://www.yazmalar.gov.tr/eser/serhul-kas%C3%AEdetil-hemz%C3%AEye/88096.
• Cevcerî, Şemseddîn. Hayru’l-Kırâ fî Şerhi Ummi’l-Kurâ. Ankara: Milli Kütüphane, Adnan Ötüken İl Halk Ktp., Koleksiyonu, 06 Hk 1343, 225 vr. http://www.yazmalar.gov.tr/eser/en-nuhbetus-sen%C3%AEye/80221.
• Cevcerî, Şemseddîn. Hayru’l-Kırâ fî Şerhi Ummi’l-Kurâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Beşir Ağa Eyüp, 000147, 135 vr.
• Cevcerî, Şemseddîn. Hayru’l-Kırâ fî Şerhi Ummi’l-Kurâ. İrlanda Dublin: Chester Beatty Kütüphanesi, 4882, 216 vr.; 4280, 180 vr. https://ia801307.us.archive.org/14/items/M-TCHS-2000/4882.pdf; https://ia801307.us.archive.org/14/items/M-TCHS-2000/4280.pdf.
• Cevcerî, Şemseddîn. Hayru’l-Kırâ fî Şerhi Ummi’l-Kurâ. Medine-i Münevvere: Melik Abdullah b. Abdilaziz Kütüphanesi, Yazmalar, 160, 143 vr.
• Cevcerî, Şemseddîn. Hayru’l-Kırâ fî Şerhi Ummi’l-Kurâ. Paris: Milli Kütüphanesi, Yazma Eserler Bölümü, 3198, 86 vr. https://archivesetmanuscrits.bnf.fr/ark:/12148/cc311010.
• Ceylân, Ömür. Tasavvufî Şiir Şerhleri. İstanbul: Kapı Yayınları, 1. Basım, 2007.
• Demirci, Selim. Kriz Döneminde Hadis ve Yorum. İstanbul: İlem Yayınları, 1. Basım, 2020.
• Elmalı, Hüseyin. “İbnü’n-Nahvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/163-164. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Ensârî, Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Muhammed. Esne’l-metâlib şerhu Ravzi’t-tâlib. 4 Cilt. Mısır: Matbaatu’l-Meymeniyye, 1413/1992.
• Ensârî, Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Muhammed. el-Ğurerü’l-behiyye fî şerhi’l-Behceti’l-Verdiyye. 11 Cilt. Beyrut: Dârul-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997/1417.
• Gazzî, Muhammed b. Abdirrahman. Dîvânu’l-İslâm. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1990/1411.
• Gazzî, Necmuddîn b. Muhammed. el-Kevâkibu’s-Sâire bi-a‘yani’l-mieti’l-’âşire. nşr. Halîl Mansûr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997/1418.
• Hammûde, Tâhir Süleyman. Celâluddîn es-Süyûtî Asruhu ve Hayâtuhu ve Cuhûduhu fi’d-dersi’l-lügavi. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1. Basım, 1989/1410.
• Hasenî, Abdülhayy. Nüzhetü’l-havâtır ve behcetü’l-mesâmiʿ ve’n-nevâzır. 8 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 1999/1420.
• İbn Acîbe, Ahmed b. Muhammed. el-Envâru’l-Kudsiyye fî Şerhi Kasîdeti’l-Hemziyyeti li’l-Bûsîrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2013.
• İbn Hacer el-Heytemî. Hevâşî Tuhfeti’l-muhtâc bi-şerhi’l-Minhâc. 10 Cilt. Kâhire: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, 1938/1357.
• İbn Hacer el-Heytemî. el-Minehu’l-Mekkiyye fî şerhi’l-Hemziyye el-müsemmâ Efdalü’l-kırâ li-kurrâi Ümmi’l-kurâ. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2. Basım, 1426/2005.
• İbnu’l-İmâd, Ebu’l-Felâh Abdülhay es-Sâlihî el-Hanbelî. Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb. nşr. Mahmûd el-Arnaût. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İbni Kesîr, 1. Basım, 1986/1406.
• İbn İyâs, Ebu’l-Berekât Zeynüddîn el-Hanefî. Bedâiʿu’z-zühûr fî vekâi‘i’d-dühûr. thk. Muhammed Mustafâ. 5 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-ʿâmmetü li’l-Kitâb, 1984/1404.
• Kara, İsmail. İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz: Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not. İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. Basım, 2014.
• Karabulut, Ali Rıza-Karabulut, Ahmet Turan. Mu‘cemü’t-Târîhi’t-Türâsi’l-İslâmi fî Mektebâti’l-‘âlem. 6 Cilt. Kayseri: Dâru’l-Akabe, 2001.
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdillah. Süllemü’l-vüsûl ila Tabâkati’l-Fuhûl. 6 Cilt. İstanbul: Mektebetu İrsika, 2010. Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-Müellifîn. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993/1414.
• Kürdî, Ebû Abdillâh Şemseddîn Muhammed b. Süleymân. el-Fevâʾidü’l-medeniyye fî-men yüftâ bi-kavlihî min eʾimmeti’ş-Şâfiʿiyye. Midyât: Dâru Nûri’s-Sabâh, 1. Basım, 2011.
• el-Mektebetü’ş-Şâmiletü’l-Hadîse. Erişim: 2 Eylül 2020. https://al-maktaba.org/book/5678/31187.
• el-Mektebetü’ş-Şâmiletü’l-Hadîse. Erişim: 2 Eylül 2020. https://al-maktaba.org/book/5678/46516.
• el-Mektebetü’ş-Şâmiletü’l-Hadîse. Erişim: 2 Eylül 2020. https://al-maktaba.org/book/5678/98669.
• el-Mektebetü’ş-Şâmiletü’l-Hadîse. Erişim: 2 Eylül 2020. https://al-maktaba.org/book/5678/98701.
• el-Mektebetü’ş-Şâmiletü’l-Hadîse. Erişim: 3 Eylül 2020. https://al-maktaba.org/book/5678/107313.
• Malatî, Zeynuddîn Abdülbasıt. Neylü’l-emel fî zeyli’d-Düvel. 9. Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-‘Asriyye, 1. Basım, 2002/1422.
• Münâvî, Muhammed Abdürraûf. el-Kevâkibu’d-durriyye fî terâcimi’s-sâdeti’s-sûfiyye. nşr. Muhammed Edîb el-Câdır. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Necdî, Muhammed Abdullah. es-Sühebu’l-Vâbile alâ darâihi’l-Henâbile. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetür’r-Risâle, 1. Basım, 1996/1416.
• Osman Ali, Muhammed. Şurûhu Hamâse Ebî Temmâm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Evzâ‘î, 1. Basım, ts.
• Özkan, Halit. Memlüklerin Son Asrında Hadis. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2012.
• Pala, İskender - Kılıç, Filiz. “Musammat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/233-235. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Remlî, Ebû Abdillâh Şemseddîn. Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. 8 Cilt. Beyrut: Dârul-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2003/1424.
• Rıdvan, Muhammed. Târîhu’n-Nekdi’l-Edebî fî’l-Endelüs. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım. 1993/1414.
• Sanhâcî, Ebu’l-Abbâs Ahmed Bâbâ b. Ahmed. Neylü’l-ibtihâc bi-tatrîzi’d-Dîbâc. Trablus, Dâru’l-Kâtib, 2. Basım. 2000.
• Sehâvî, Ebu’l-Hayr Şemseddîn Muhammed. et-Tuhfetü’l-latîfe fî târîhi’l-Medîneti’ş-şerîfe. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1993/1414.
• Sehâvî, Ebu’l-Hayr Şemseddîn Muhammed b. Abdirrahman. ed-Dav’u’l-Lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1412/1992.
• Sehâvî, Ebu’l-Hayr Şemseddîn Muhammed b. Abdirrahman. el-Cevâhir ve’d-durer fî tercemeti Şeyḫi’l-İslâm İbn Hacer. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 1999/1419.
• Süyûtî, Celâluddîn. Buğyetü’l-vu‘ʿât fî tabakâti’l-luğaviyyîn ve’n-nühât. 2 Cilt. Kâhire: Matbaʿatu Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1. Basım, 1384/1964.
• Süyûtî, Celâluddîn. el-Hâvî li’l-Fetâvâ. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2000/1421.
• Süyûtî, Celâluddîn. Hüsnü’l-muhâdara fî Târîhi Mısr ve’l-Kâhire. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 2 Cilt. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1. Basım, 1387/1967.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. el-Bedru’t-tâliʿ, bi-mehâsini men baʿde’l-karni’s-sâbiʿ. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Şirbînî, Hatîb. Muğni’l-muhtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâzi’l-Minhâc. 6 Cilt. Beyrut: Dârul-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2000/1421.
• ‘Uceylî, Süleymân b. Ömer. el-Futûhâtu’l-Ahmediyye bi’l-minehi’l-Muhammediyye. Mısır: el-Matbaatü’l-Hayriyye, 1. Basım, 1303.
• Van Dyck, Cornelius. İktifâü’l-Kanû‘ bimâ Hüve Matbû‘. 2. Basım, Beyrut: Dâru Sâdır, 1896/1309.
• Yılmaz, Ozan. “Klâsik Şerh Edebiyatı Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 5/9 (2007), 271-304. Zafîrî, Meryem Muhammed Sâlih. Mustalahatü’l-Mezâhibi’l-Fıkhiyye. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 2002/1422.
• Zeydân, Corcî b. Habîb. Târîhu âdâbi’l-luğati’l-ʿArabiyye. 3 Cilt. Kâhire: Müessesetü Hindâvî lî’t-ta‘lîm ve’s-Sekâfe, 2013.
• Ziriklî, Hayrüddîn. el-A‘lâm kâmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ’ mine’l-‘Arab ve’l-müsta‘ribîn ve’l-müsteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dârul-ʻİlm liʼl-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• Zübeyrî, Velid b. Ahmed Hüseyin vd.. el-Mevsûʿatü’l-müyessere fî terâcimi eimmeti’t-tefsîr ve’l-ikra ve’n-nahv ve’l-luga. 3 Cilt. Manchester: Mecelletü’l-Hikme, 1. Basım, 2003/1424.