Kurtubî’nin Tefsirde İsrâiliyât Rivayetlerine Yaklaşımı

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 24, 444 - 478, 15.07.2023

Mustafa Tunçer

Öz

Kurtubî tefsiri, ilim dünyasında hem rivayet hem de dirayet tefsir unsurlarını bir arada barındıran ancak daha çok dirayet tefsir ekolünün temsilcileri arasında gösterilen bir eser olarak kabul edilmektedir. Kurtubî, çok fazla olmamakla birlikte el-Câmi li-ahkâmi’l-Kur’ân adlı tefsirinde yararlandığı bazı kaynakların da tesiriyle isrâiliyât kapsamında bazı rivayetlere yer verdiği görülmektedir. O, bu rivayetlerden bazılarını aksi delillerle tenkit edip geçersizliklerini belirtirken; bazı rivayetleri ise eserine aldığı halde bunlar hakkında herhangi bir eleştiride bulunmamaktadır. Şüphesiz Kurtubî’nin, eserine alıp da eleştirmediği isrâilî bilgilerin onun tefsirinde yer almış olması bu tefsirin ilmi özelliğine ve yetkinliğine gölge düşürdüğünü ifade etmek gerekir. Ancak söz konusu zafiyete yol açan bilgilerin toplamının, tefsirin geniş hacmine kıyasla oldukça az bir yekûn teşkil ettiği de gözden ırak tutulmamalıdır. Bu çalışmada Kurtubî’nin ayetlerin tefsirini yaparken eserine alıp eleştirdiği rivayetler ile hiç eleştirmeden bilgi amaçlı naklettiği isrâiliyât haberleri ele alınmıştır. Her iki konu başlığı üzerinden de Kurtubî’nin isrâiliyâta bakışı ve tefsirinin diğer tefsirler arasındaki konumu tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Rivayet, İsrâiliyât, Kıssa, Kurtubî

منهج القرطبي في تناول الروايات الإسرائيلية في التفسير

Öz

يُعدّ تفسير القرطبي من التفاسير التي جمعت بين منهجي التفسير بالمأثور و التفسير بالرأي، لكن إذا أردنا تصنيفه بشكل أدق فإنه يميل إلى مدرسة التفسير الثانية، نجد في تفسير القرطبي المسمى الجامع لأحكام القرآن بعض الروايات الإسرائيلية التي ساقها متأثرا بالمصادر التي اعتمدها في تفسيره، في الوقت الذي ينتقد الكثيرون هذا النوع من النصوص بأدلة معارضة، فإن القرطبي لم يبد رأيه حول هذه النصوص منتقدا أو مكذبا، و إن لم يكن حجمها كبيرا في تفسيره، و هذا ما يجعلنا نتساءل عن مدى الكفاءة و المصداقية العلمية لتفسير القرطبي بعد إيراده لمثل هذه النصوص من دون تعليق، مع الإشارة مرة أخرى أن حجم هذه الروايات قليل جدا في عموم تفسيره، في هذه الدراسة سنناقش الروايات الإسرئيلية التي ساقها القرطبي في تفسيره معلّقا أو تلك التي أوردها دون تعليق، محاولا إبراز موقفه من هذه المسألة، مبيّنا موقعه بين التفاسير في خصوص هذه القضية.

Anahtar Kelimeler

التفسير, الروايات, الإسراءيليات, القصة, القرطبى

Qurtubî's Approach to Israʼiliyyat Traditions in Tafsir

Öz

Kurtubî's tafsir is accepted as a work that contains both riwaya (tafsir bi’l-rivaya) and diraya (tafsir bi’l-diraya) tafsir elements but it is generally shown among the representatives of the diraya tafsir school in the world of science. It is seen that Kurtubî included some rivayets within the scope of isrâiliyât with the influence of some sources he benefited from in his work al-Câmi li-ahkâmi'l-Kur'an, although not too many. While he criticizes some of these narrations with contrary evidence and states their invalidity; although he included some narrations in his work, he did not criticize them. Undoubtedly, it must be stated that the fact that Kurtubî included the isrâiliyât information in his work, which he did not criticize, casts a shadow on the scientific feature and competence of this tafsir. However, it should not be overlooked that the sum of the information leading to the said weakness constitutes a very small sum compared to the large volume of tafsir. In this study, the narrations that Kurtubî took into his work and criticized while he was interpreting the verses, and the news of isrâiliyât that he conveyed for informational purposes without criticism will be discussed. On both topics, it will be tried to determine Kurtubî's view of isrâiliyât and the position of his commentary among other tafsir books.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Narration, İsra'iliyât, Parable, Kurtubî

Kaynakça

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs. Nşr. Muhammed Abdülaziz el-Hâlidî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Ağkuş, Yusuf. “İmam Mâtürîdî’nin İsrâiliyâta Yaklaşımı”. Marife Dergisi 22/1 (2022), 467-489.
• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Akyüzoğlu, Hüseyin. “Elmalılı M. Hamdi Yazır’ın Tefsirde İsrâiliyat Rivayetlerine Yaklaşımı”. Ekev Akademi Dergisi 20/65 (2016), 291-311.
• Alî el-Kârî, Ebü’l-Hasan Nûrüddîn Alî b. Sultân. el-Esrâru’l-merfû‘a fi’l-ahbâri’l-mevdû‘a. Thk. Muhammed b. Lutfi es-Sabbâğ. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1986.
• Âlûsî, Şihâbuddin Mahmud. Rûhu’l-me‘ânî fî’l-Kur’âni’l-Azim ve’s-seb‘i’l-mesânî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1994.
• Altuntaş, Abdurrahman. “Kur’ân’da Tanıtılan Model Şahsiyet, Hz. Eyyûb”. Turkish Studies 11/5 (2016), 17-44.
• Ateş, Süleyman. Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meali. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
• Atmaca, Gökhan. “Süleyman Ateş’in Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri Adlı Eserinde İsrâiliyât”. Ekev Akademi Dergisi 16/51 (2012), 155-166.
• Aydemir, Abdullah. Tefsirde İsrâiliyyât. Ankara: DİB Yayınları, ts.
• Bayram, Abdullah. Kurtubî ve Fıkhî Tefsiri. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi. 2008.
• Bıyıkoğlu, Yakup. “Kıssa Üslubü Bağlamında Kur’ân’da Eyyüb Peygamber”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XLIV (2016), 211-243. Buhârî, Muhammed b. İsmail. Câmi‘u’s-Sahîh. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Büyük, Enes. Tefsirde İsrâiliyâta Dair Bazı Tespit ve İddiaların Değerlendirilmesi”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/2 (2019), 765-785.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Garânîk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/361-362. İstanbul: TDV Yayınları, 1996. Döner, Ertuğrul. Tefsirde İsrâiliyâtın Kaynak ve Bilgi Değeri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Ebû Şehbe, Muhammed. el-İsrâiliyyât ve’l-mevzû‘ât fî kütübi’t-tefsîr. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 1408.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît fî’t-tefsîr. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Ethem, Mürsel - Ünsal, Ramazan. “Kur’an’ı Anlamada İsrâliyat’ın Rolü”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2020), 1720-1744.
• İbn Arrâk el-Kinânî. Tenzîhü’ş-şerî‘ati’l-merfu‘a ani'l-ahbâri'ş-şenîati'l-mevzû‘â. Thk. Abdulvehhâb Abdullatîf. 2 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1981.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dâru Suhnûn, 1997.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’tefsîr. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1404/1984.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. Thk. Es’ad Muhammed Tayyib. 10 Cilt. Riyad: Mektebetu Nizâr, 1997.
• İbn Ferhûn, İbrahim b. Ali Muhammed el-Mâlikî. ed-Dibâcü’l-müzheb fi marifeti âyâni’l-mezheb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Tehzîbü’t-tehzîb. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1993.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî, Fethu’l-bârî fî şerhi sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• İbn Kesir, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâil. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1388/1969.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah b. Muhammed. Tabakâtü’l-kübrâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 1960.
• İbn Teymiye, Ebü’l-Abbas Takiyyüddin. Mecmu‘ü’l-fetâvâ. Thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım. 35 Cilt. Medine: Mecme‘u’l-Melik Fahd, 1995.
• Harman, Ömer Faruk. “Bel‘âm b. Bâûrâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/389-390. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Kâsımî, Cemâleddin Muhammed b. Muhammed. Mehâsinü't-te’vil. Thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1987.
• Kaya, Mesut. Çağdaş Tefsirlerde İsrâiliyât Eleştirisi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Kasabî, Mahmûd Zelât. Kurtubî ve menhecühû fi’t-tefsîr. Kahire: Dâru’l-Ensâr, 1399/1979.
• Kurtûbî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. Mlf. Mevlüt Uyanık. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kâtibi’l-Arabî, 3. Basım, 1387.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vilâtü Ehli’s-sünne. Thk. Fatma Yusuf el-Haymî. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed. en-Nüket ve’l-ʿuyûn. Thk. es-Seyyid b. Abdülmaksûd b. Abdürrahim. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mevdudî, Ebu'l A'la. Tefhîmu’l-Kur’ân. Çev. Muhammed Han Kayanî v.diğ. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. Thk. Abdullah Mahmûd b. Şehhâte. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, h. 1423.
• Na‘na‘a, Remzî. el-İsrâiliyyât ve eseruhâ kütübi’t-tefsîr. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1970.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Öztürk, Mustafa. “Kur’an Kıssaları Bağlamında İsrâiliyyât Meselesine Farklı Bir Yaklaşım -Tefsirde İsrâiliyyât Karşıtı Söylemin Tahlil ve Tenkidi”, İslâmî İlimler Dergisi 9/1 (2014), 11-68.
• Râzî, Fahreddin. et-Tefsîru’l-kebîr. 23 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1990.
• Savut, Harun. “İbn Kesîr’in İsrâiliyâta Yaklaşımı”, Tarih, Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi 1/1 (2012), 127-148.
• Selmân, M. Hasan Mahmûd. İmâmü’l-Kurtubî şeyhu eimmeti’t-tefsîr. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1993.
• Senûsî, Miftâh Bel‘âm. el-Kurtubî: hayâtühû ve âsâruhü’l-ilmiyye ve menhecühû fi’t-tefsîr. Bingazi: Câmiâtü Kâryûnus, 1998.
• Suyûtî, Celâleddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-Leâli'l-mesnû‘a. 2 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, ts.
• Suyûtî, Celâleddin Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tabakâtü’l-müfessirîn. Nşr. Ali Muhammed Ömer. Kahire: y.y. 1976.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. 28 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 4. Basım, 1400/1980.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmi‘u’s-sahîh. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Tunçer, Mustafa. Kur’ân’da Cin ve Şeytan. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Tunçer, Mustafa. “Ebussuûd Tefsirinde İsrâiliyât,” Dirâsât Lisâniyye beyne’l-Arabiyye ve’t-Türkiye. Ed. Hânî İsmail Ramadân. Giresun: Arapça Türkçe Dil Paylaşım Forumu, 2021, 201-233.
• Tunçer, Mustafa. Kurtubî. İstanbul: Siyer Yayınları, 2022.
• Ünver, Mustafa. Tefsirde Öteki Celâleyn’de İsrâiliyât. Ankara: Atlas Yayınları, 2017.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Yenda Yayınları, 2001.
• Yılmaz, Muhammed. “Râzî Tefsirinde İsrâiliyât”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2001), 67-87.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. el-İsrâiliyyât fi't-tefsîr ve'l-hadîs. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1990.
• Zemahşerî, Cârullah Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl. 4 Cilt. Tahran: İntişârâtu Âfitâb, ts.