The Education of Qirāʾāt in the Mamlūk Period with Its Prominent Features

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 26, 482 - 510, 15.07.2024

Nur Kübra Demirci , Süleyman Mollaibrahimoğlu

https://doi.org/10.53683/gifad.1428621

Öz

One of the influential states in Islamic history is the Mamlūks . The Mamlūks were remembered with a historical mission to stop the advance of the Mongols. In addition to their political activities and influences, they made a name for themselves in the history of Islamic sciences with the scholars they trained and the works compiled during the period. In addition, they have made the geographical region they govern a center of attraction by supporting religious education and training and pioneering institutional structures in this sense. In this respect, when it comes to ḥadīth, tafsīr and fiqh sciences, it is seen that examples from the relevant period are among the first names and works that come to mind.
The fact that the science of qirāʾāt is among the most popular fields in the history of teaching Islamic sciences makes it necessary to focus on the qirāʾāt activities of the Mamlūk period. It is expected that this period will naturally bear traces of traditional qirāʾāt teaching, be nourished by the knowledge inherited from the ʿulamāʾ, and be directly influenced by some of them. It can be said that the Mamlūks served as a "bridge" in the transfer of traditional knowledge. In addition, the fact that the qirāʾāt science activities of the Mamlūk period had their own aspects was guiding and decisive in the emergence of the article. Because how the science of qirāʾāt was taught in this period, what qualities of the teachers stood out and to what extent the influence of institutionalism was a subject waiting to be examined. Despite this, it is extremely striking that detailed studies have not been conducted specifically on qirāʾāt. When the works of the period are examined, it is seen that the scholars of qirāʾāt carried out significant activities in parallel with the vitality experienced in other sciences.

Anahtar Kelimeler

Qirāʾāt, Mamlūks, Education, Scholar, Cairo, Damascus

Öne Çıkan Özellikleriyle Memlükler Dönemi Kıraat İlmi Tedrisi

Öz

İslâm tarihinin etkin devletlerinden biri Memlükler’dir. Memlükler, Moğolların ilerleyişini durdurmak gibi tarihsel bir misyonla anılmışlardır. Onlar, siyasî faaliyetleri ve etkilerinin yanı sıra İslâmî ilimler tarihinde yetiştirdikleri âlimler ve dönemde telif edilen eserlerle kendilerinden söz ettirmişlerdir. Ayrıca dinî eğitim-öğretimi desteklemeleri ve bu anlamda kurumsal yapılara öncülük etmeleriyle yönettikleri coğrafî bölgeyi cazibe merkezi haline getirmişlerdir. Bu yönüyle hadis, tefsir ve fıkıh ilimleri söz konusu olduğunda akla ilk gelen isimler ve eserler arasında ilgili devirden örneklerin başlarda yer aldığı görülmektedir.
İslâmî ilimlerin tedris tarihinde kıraat ilminin rağbet gören sahalar arasında yer alması, Memlükler dönemi kıraat faaliyetlerine eğilmeyi zorunlu kılmaktadır. Bu dönemin doğal olarak geleneksel kıraat tedrisinden izler taşıması, ulemadan tevarüs eden birikimden beslenerek bazılarından doğrudan etkilenmesi beklenen bir durumdur. Denilebilir ki Memlükler geleneksel birikimin aktarımında “köprü” vazifesi görmüştür. Bunun yanı sıra makalenin ortaya çıkışında Memlükler dönemi kıraat ilmi faaliyetlerinin kendine has yönler taşıması, yönlendirici ve belirleyici olmuştur. Zira bu dönemde kıraat ilminin nasıl öğretildiği, hocaların hangi vasıflarıyla öne çıktığı ve kurumsallığın ne oranda etkisinin olduğu incelenmeyi bekleyen bir konudur. Buna ragmen kıraat özelinde detaylı çalışmaların yapılmamış olması son derece dikkat çekicidir. Döneme dair eserler incelendiğinde kıraat âlimlerinin diğer ilimlerde yaşanan canlılığa paralel olarak kayda değer faaliyetlerde bulundukları görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, Memlükler, Eğitim, Âlim, Kahire, Dımaşk

Kaynakça

• Altıkulaç, Tayyar. “Ebû Şâme el-Makdisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/233-235. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Anâkra, Muhammed Mahmûd Halef. el-Medâris fî Mısr fî ʿasri devleti’l-Memâlîk. el-Câmi’atü’l-Ürdüniyye, Doktora Tezi, 2005.
• Atik, M. Kemal. “Ca’berî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/527-528. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlükler. Ankara: İSAM Yayınları, 2015.
• Başoğlu, Tuncay. “Eyyûbîler ve Memlükler Dönemi Fıkıh Yazımı”. İslam Tetkikleri Dergisi 10/1 (2020), 229-332.
• Başoğlu, Tuncay. “Memlükler Döneminde Fıkıh Eğitimi”. Türk Hukuku Tarihi Araştırmaları 25-26 (Bahar-Güz 2018), 5-59.
• Berkey, Jonathan. Ortaçağ Kahire’sinde Bilginin İntikali. çev. İsmail Eriş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Bozkurt, Nebi. “Hâfız”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/74-78. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Chamberlain, Michael. Ortaçağ’da Bilgi ve Sosyal Pratik. çev. Büşra Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Çubukçu, Asri. “Lâçin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/39-40. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Demirci, Selim. Kriz Döneminde Hadis ve Yorum. Ankara: İLEM, 2020.
• Dunn, Ross E. İbn Battuta’nın Dünyası. çev. Yeşim Sezdirmez. İstanbul: Klasik Yayınları, 2004.
• Dündar, Mahmut. “Eyyûbîler Dönemi Dımaşk Medreseleri”. İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2018), 113-147.
• Emiroğlu, Nagihan. Türk (Bahrî) Memlükler Döneminde Hadis İlmi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Gökdemir, Ahmet. “Kur’ân Tilâveti ve Kıraati Bağlamında Eyyûbîler’in Memlükler ve Endülüs’e Etkisi”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 7/2 (2021), 521-532.
• Gökdemir, Ahmet. “Memlükler’de Kur’ân Tilâveti ve Kıraat İlmi”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 17 (Bahar 2021), 567-586.
• Hasan b. Ömer b. Hasan b. Habîb. Tezkiratü’n-nebîh fî eyyâmi’l-Mansûr ve benîh. thk. Muhammed Muhammed Emîn. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1986.
• Hüseyin b. Muhammed el-ʿAvâcî. “ʿİkdü’l-leâlî fi’l-kırââti’s-sebʿi’l-ʿavâlî li Ebî Hayyân el-Endelüsî”. Mecelletü’l-Bühûs ve’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye 8 (ts.), 21-76.
• İbn Battûta Tancî, Ebû Abdullah Muhammed. İbn Battûta Seyahatnâmesi. çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• İbn Hacer, el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-mieti’s-sâmine. thk. Abdülvâris Muhammed Ali. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• İbn Hacer, el-Askalânî. İnbâʾü’l-gumr bi-ebnâʾi’l-ʿumr. thk. Hasan Habeşî. 4 Cilt. Kahire: el-Meclisü’l-Aʿlâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmiyye, 2011.
• İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye Büyük İslâm Tarihi. çev. Mehmet Keskin. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
• İbn Tolun, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed. el-Fülkü’l-meşhûn fî ahvâli Muhammed b. Tolûn. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1416.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Câmiʿu esânîd-i İbni’l-Cezerî. thk. Ahmed b. Hammûd b. Humeyyid er-Ruveysî. Beyrut-Medine: Müessesetü’d-Duhâ-Dâru’l-Me’sûr, 2015.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l-ʿaşr. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. thk. Ali Muhammed Ömer. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 2010.
• İzzüddin Ali, Muhammed Kemâlüddin. el-Hareketü’l-ʿilmiyye fî Mısr fî devleti’l-Memâlîki’l-Cerâkise. Câmi’atü Ayni’ş-Şems, Külliyyetü’l-Benât, Kısmü’t-Târîh, Doktora Tezi, 1989.
• Kaya, Mesut. “Memlûk Dönemi Tefsir Eğitimi ve Çalışmaları: Tarihsel Bir Değerlendirme”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/3 (2020), 993-1015.
• Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim. çev. Hasan Tuncay Başoğlu - Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Makrizî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkâdir b. Muhammed. el-Mevâʿiz ve’l-iʿtibâr bi-(fî) zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• Midilli, Muhammet Enes. Erken Memlük Döneminde Bir İlmî Müessese: İbn Tolun Camii (1296-1382). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Muhammed Emîn, Muhammed. el-Evkâf ve’l-hayâtü’l-ictimâiyye fî Mısr. Kahire: Dâru’n-Nahdati’l-’Arabiyye bi’l-Kâhire, 1980.
• Muhammed Mutîʿ el-Hâfız. Dûru’l-Kur’âni’l-Kerîm bi Dımaşk. Dımaşk: Dâru’l-Beyrûtî, 2010.
• Nuaymî, Ebü’l-Mefâhir Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed b. Ömer. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1990.
• Özkan, Halit. Memlüklerin Son Asrında Hadis. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. ed-Dav’ü’l-lâmiʿ. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman. Buğyetü’l-vuʿât fî tabakâti’l-luğaviyyîn ve’n-nuhât. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 2 Cilt. Dâru’l-Fikr, 1979.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman. Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısr ve’l-Kâhire. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 2 Cilt. Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye, 1967.
• Şâtîlâ, Leylâ Süleym. Nizâmü’t-taʿlîm fî medîneti’l-Kâhire fî ʿahdi’l-Memâlîki’l-Bahriyye, ts. Yerinde, Adem. “Zevâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/305-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yiğit, İsmail. Memlûkler. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2015.
• Yüksel, Ali Osman. İbn Cezerî ve Tayyibetü’n-Neşr. İstanbul: İFAV Yayınları, 1996.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Maʿrifetü’l-kurrâi’l-kibâr ʿale’t-tabakâti ve’l-aʿsâr. thk. Tayyar Altıkulaç. 4 Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi Yayınları, 1995.