Erdebil Tarikatının Siyasallaşma Süreci

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 26, 553 - 577, 15.07.2024

Kerem Çavuşlu

https://doi.org/10.53683/gifad.1439129

Öz

Şeyh Safiyüddin’in Erdebil merkezli tarikatı, önceleri dinî bir hareket olarak faaliyetlerini yürütürken, zaman içerisinde siyasallaşarak devlete dönüşmüştür. İlhanlılar devletinin yakılmasına bağlı olarak bölgede ortaya çıkan siyasal istikrarsızlık Erdebil tarikatı şeyhlerini siyasal yapılanmaya dönük adımlar atmaya mecbur bırakmıştır. Bölgede ortaya çıkan siyasal yönetimler arasında denge politikası izlemeye çalışan tarikat şeyhleri, zaman içerisinde siyasî ve askerî bir yapılanmaya yönelik politikalar izlemeye başlarlar.
Şeyh Sadreddîn ile başlayan siyasallaşma süreci, ondan sonra gelen Hoca Ali ve İbrahim ile birlikte daha da hızlanmaya başlar. Şeyh Safiyüddîn ve Şeyh Sadreddîn devrinde tarikatın mezhebi Sünnilik iken Hoca Ali ve İbrahim ile birlikte Şii mezhebine doğru bir kayma başlar. Şeyh Cüneyd ile birlikte mezhebi kimlik değişikliğine giden tarikat, Şiilik mezhebini resmi dini görüş olarak benimser. Şeyh Cüneyd ve oğlu Haydar’ın siyasî ve askerî alanlarda yapmış oldukları icraatlar, Akkoyunlu devletinin yıkılmasının ardından tarikatın devlete dönüşmesine zemin hazırlar.
Şeyh İsmail’in Akkoyunlu devletine son verip Tebriz merkezli Safevî devletini kurmasıyla birlikte tarikatın siyasallaşma ve kurumsallaşma süreci tamamlanmış olur. Bu tarihten sonra dinî bir hareket olan Erdebil tarikatı Safevî devletine dönüşürken, tarikatın şeyhleri de şah unvanı ile bu devleti yönetmeye başlarlar.

Anahtar Kelimeler

Erdebil Tarikatı, Şeyh Safiyüddîn, İlhanlılar, Şeyh Cüneyd, Şah İsmail, Safevi Devleti

Teşekkür

Benzerlik raporu konusunda bana yardımcı olursanız çok sevinirim. Ayrıca makalemi derginizide yayınlatma imkanı bulabilirsen çok sevinirim.Şimdiden teşekkür ederim.

The Politicization Process of the Ardabil Sect

Öz

While Sheikh Safiyüddin's Ardabil-based sect initially carried out its activities as a religious movement, it became politicized and turned into a state over time. The political instability that emerged in the region due to the burning of the Ilkhanid state forced the sheikhs of the Ardabil sect to take steps towards political restructuring. Trying to follow a policy of balance among the political administrations that emerged in the region, the sheikhs of the sect began to follow policies towards a political and military structuring over time.
The politicization process, which started with Sheikh Sadreddin, began to accelerate with Ali and İbrahim who came after him. While the sect of the sect was Sunnism during the reign of Sheikh Safiyüddîn and Sheikh Sadreddin, a shift towards the Shiite sect began with Hodja Ali and İbrahim. The sect, which changed its sectarian identity with Sheikh Cüneyd, adopted the Shiism sect as the official religious view. The actions of Sheikh Cüneyd and his son Haydar in the political and military fields paved the way for the sect's transformation into a state after the collapse of the Akkoyunlu state.
The politicization and institutionalization process of the sect was completed when Sheikh Ismail put an end to the Akkoyunlu state and established the Safavid state centered in Tabriz. After this date, the Ardabil sect, which was a religious movement, transformed into the Safavid state, and the sheikhs of the sect began to rule this state with the title of shah.

Anahtar Kelimeler

Ardabil Sect, Sheikh Safiyüddin, Ilkhans, Sheikh Cüneyd, Shah Ismail, Safavid State

Kaynakça

• Aka, İsmail. Timur ve Devleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1. Basım, 1991.
• Akkuş, Mustafa. Moğol İstilasına Dini Muhalefet(İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyasetleri. İstanbul: Çizgi Kitabevi, 1. Basım, 2022.
• Akkuş, Mustafa. İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Akoğlu, Muharrem. “Azerbaycan’da İslâm ve Mezhep Olgusu”. İdrak Dini Araştırmalar Dergisi 2/1 (2022), 20-40.
• Akoğlu, Muharrem. “Irak’ta Şiî-İmamîliğin Yayılmasında Safevî-İran Etkisi”. Bilimname 36 (Şubat 2018), 109-134.
• Aktaş, Vahap. Safvetü’s-Safa’ya Göre Anadolu’da Kızılbaş (Alevi) İnancının Teşekkülü ve Anadolu’da Kızılbaş (Alevi) –İktidar Münasebetleri (XIII. Yüzyıl). Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Âşıkpaşazâde. Âşıkpaşazâde Tarihi (Osmanlı Tarihi 1285-1502). ed. Necdet Öztürk. İstanbul: Bilgi Kültür Sanat, 1. Basım, 2013.
• Aylar, Mustafa. İlhanlılar Döneminde Bağdad (1258-1335). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Cahen, Claude. Osmanlılardan Önce Anadoluda Türkler. çev. Yıldız Moran. İstanbul: E Yayınları Tarih Dizisi, 2. Basım, 198M.S.
• Dalkıran, Sayın. “İran Safevî Devleti’nin Kuruluşuna Şiî İnançların Etkisi ve Osmanlı’nın İran’a Bakış”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2002), 55-102.
• Durak, Neslihan. “İlhanlılar”. İslam Tarihi ve Medeniyeti Müslüman Türk Devletleri-II. İstanbul: Siyer Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Ekinci, Mustafa. Anadolu Aleviliğinin Tarihsel Arka Planı. İstanbul: Beyan Yayınları, 1. Basım, 2002.
• Ekinci, Mustafa. Erdebil Tekkesi’nin Kuruluşu Gelişmesi ve Anadolu’daki Dinî ve Siyasî Faaliyetleri. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Ekinci, Mustafa. “Safeviyye Tarikati ve Türkmenler Üzerindeki Rolü”. Anadolu’da Aleviliğin Dünü ve Bugünü. ed. Halil İbrahim Bulut. 143-173. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 1. Basım, 2010.
• Ekinci, Mustafa. “XIV-XV. Asırlarda Anadolu ve İran’da Siyasî, Sosyal ve Dinî Hayat”. Anadolu’da Aleviliğin Dünü ve Bugünü. ed. Halil İbrahim Bulut. 127-142. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 1. Basım, 2010.
• Eravcı, Mustafa. “Safevîler”. İslam Tarihi ve Medeniyeti Müslüman Türk Devletleri-II. İstanbul: Siyer Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Erkan, Ümit. 16. Yüzyıl Osmanlı’da Kızılbaş Ayaklanmaları. Ankara: Araştırma Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Gölpınarlı, Abulbaki. Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar. İstanbuL: İnkılap Yayınları, 1. Basım, ts.
• Grousset, Rene. Bozkır İmparatorluğu Atilla-Cengiz-Timur. çev. Reşat Uzmen. İstanbul: Ötüken Yayınevi, 1. Basım, 1980.
• Gündüz, Tufan. “Safevîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/251-257. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, 2008.
• Gündüz, Tufan. Son Kızılbaş Şah İsmail. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 1. Basım, 2010.
• Hınz, Walther. Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1. Basım, 1992.
• İbn Esîr, İbü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-Tarih. 1-9 Cilt. Beyrut: Daru Sadır, 1965.
• İpek, Yasin vd. Şia’dan Kızılbaşlığa Türklerde Alevîlik. İstanbul: Bizim Kitaplar, 1. Basım, 2010.
• Karadeniz, Yılmaz. “Safevî Devleti’nin Kuruluşu Meselesi: Kızılbaşların Ortaya Çıkışı”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (ts.), 53-67.
• Kütükoğlu, Bekir. Osmanlı-İran Siyâsî Münasebetleri 1578-1590. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1. Basım, 1962.
• Mohammesnejad, Hamidreza. “Erdebil Tarikatı ve İlhanlılar: Tasavvuf ve Siyaset İlişkisinde Yeni Dönem”. Tarih Araştırmaları Dergisi 34/57 (2015), 99-120.
• Musalı, Namiq. “Şeyh İbrahim Safevî Döneminde Erdebil Tekkesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 80 (K 2016), 9-30.
• Müneccimbaşı, Derviş Ahmed Dede b. Lütfullah. Sahâifü’l-ahbâr fî tercümeti câmîi’d-düvel. çev. Ahmet. b. M. eş-Şâir Nedim. 3 Cilt. İstanbul: Matba-i Âmire, 1. Basım, 1285.
• Öngören, Reşat. “Safiyüddîn-i Erdebîlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/476-478. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı yayınları, 2008.
• Paydaş, Kazım. “Akkoyunlular”. İslâm Tarihi ve Medeniyeti Müslüman Türk Devletleri-II. İstanbul: Siyer Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Savaş, Saim. XVI. Asırda Anadolu’da Alevîlik. Ankara: Vadi Yayınları, 1. Basım, 2002.
• Sümer, Faruk. Çepniler Anadolulun Bir Türk Yurdu Haline Gelmesinde Önemli Rol Oynayan Oğuz Boyu. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1. Basım, 1992.
• Sümer, Faruk. Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü (Şah İsmail ile Halifeleri ve Anadolu Türkleri). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1. Basım, 1992.
• Şah, Serap. Safvetü’s-Safâ’da Safiyyüddîn-i Erdebîlî’nin Hayatı, Tasavvufî Görüşleri Ve Menkıbeleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Şahin, Hanifi. İlhanlılar Döneminde Şiilik. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1. Basım, 2010.
• Şahin, Hanifi. İlhanlılar Döneminde Şiîlik. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Şahin, Hanifi. “İlhanlıların Sosyo-Politik İlişkilerinde Dinî-Mezhebî Kabullerin Rolü”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi İLTED Erzurum 45 (Ocak 2016), 109-138.
• Şahin, Hanifi. “Câmiu‘t-Tevârîh’e Göre Gâzân Hân’ın Müslümanlığı ve Bunun İlhanlı Toplumuna Yansımaları”. Bilig 73 (2015), 207-230.
• Şahin, Hanifi. “Sebep ve Sonuçları Bakımından Olcaytu Sultan’ın Şiîliği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 64 (2012), 115-128.
• Taşğın, Ahmet - Öner, Atay. “Erdebil Tekkesi İki Şeyhinin Seyahati ve Sonuçları: Dede Hoca Alaaddin Ali ve Torun Şeyh Cüneyt’in Erdebil Dışında Kalan Türbeleri”. IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu (18-20 Ekim 2018 Ankara) Bildiriler Kitabı. 575-594. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Velî Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi, 1. Basım, 2018.
• Togan, A. Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihi’ne Giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi, 3. Basım, 1981.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 4. Basım, 1996.
• Turan, Osman. Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi. 1-2 Cilt. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu, 1. Basım, 1969.
• Tuysuz, Ş. Cem - Yılmaz, Şahin. “Safevî Devleti Kurulmadan Önce Erdebil Dergâhı Şeyhlerinin Siyasî Faaliyetleri (Şeyhlikten Şahlığa)”. Tarih ve Gelecek Dergisi 5/3 (Aralık 2019), 724-751.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. Basım, 1969.
• Üçer, Cenksu. Tokat Yöresinde Geleneksel Alevilik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1. Basım, 2005.
• Woods, John E. 300 Yıllık Türk İmparatorluğu Akkoyunlular. çev. Sibel Özbudun. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1. Basım, 1993.
• Yıldız, Harun. Anadolu Aleviliği Amasya Yöresi Bağlamında Bir İnceleme. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1. Basım, 2004.
• Yılmaz, Karadeniz. “Erdebil Tarikatı’ndan Safevi Devleti’ne Siyasallaşma Süreci ve Meşruiyet Meselesi”. Akademik MATBUAT, http://dergipark.gov.tr/matbuat 3/1 (Haziran 2019), 1-16.