Gazzî ve Müştehir Hadise Dair İtkānü Mâ Yahsünü Adlı Eserinin Değerlendirilmesi

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 28, 385 - 413, 15.07.2025

İbrahim Sağlam

Öz

Osmanlı dönemi önemli muhaddislerden birisi olan Necmeddin Muhammed el-Gazzî (ö. 1061/1651), Gazze’den Şam’a göç eden ulema bir aileye mensuptur. Müellif, hadis başta olmak üzere İslami ilimlerin hemen her sahasında eser yazmış, müderrislik, imamlık, vaizlik, müftülük gibi görevlerde bulunmuştur. Onun İtḳānü mâ yaḥsünü min beyâni’l-aḫbâri’d-dâʾire ʿale’l-elsün isimli kitabı, halkın arasında yayılmış hadis veya hadis diye bilinen sözleri tetkik eden, müştehir hadis edebiyatı sahasında telif edilen önemli eserlerden birisidir. Eserinde bu sahada yazılan çalışmaları cem etmiş ve kendi döneminin müştehir hadislerini tespit ederek bunlara yer vermiştir. İtḳānü mâ yaḥsünü, müellifin vefatı sonrasında referans alınan önemli çalışmalardan birisi olmuştur. Araştırmanın konusu, Gazzî’nin hayatı ve söz konusu eserinin değişik yönlerden ele alınmasıdır. Çalışma Osmanlı dönemi hadis çalışmalarının ortaya konması ve müştehir hadis sahasında Şam bölgesinde kaleme alınan eserlerin tespiti açısından önemlidir. Araştırmada ağırlıklı olarak literatür taraması, metin tahlili ve tarihsel yöntem kullanılmıştır. Çalışmada Gazzî’nin kendisinden önceki müştehir hadis edebiyatına dair eserleri cem ettiği, farklı görevlerde bulunmasından dolayı toplumun çeşitli kesimleri arasında dolaşan müştehir hadisleri tespit ederek kitabında yer verdiği görülmüştür. Eserin kendisinden sonraki diğer çalışmaları etkilediği, müellifin hadislerin asli kaynaklardaki yerini göstermek amacıyla bir nevi tahrîc yaptığı, değerlendirmelerde bulunduğu ve hadislerin sahîh, zayıf, hasen ve mevzû olma durumlarına işaret ettiği sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Müştehir Hadis , Osmanlı , Gazzî , İtḳānü mâ yaḥsünü.

Ghazzī and The Evaluatıon of His Work Named Itkānu Mā Yahsunu in The Field of Mushtakher Hadīth

Öz

One of the prominent muḥaddit̲hs in the Ottoman period, Najm al-Dīn Muḥammad al-G̲h̲azzī (d. 1061/1651), was a member of a scholarly family that migrated from Ghazza to Damascus. The author wrote extensively in various Islamic sciences, especially ḥadīt̲h̲, and held positions such as mudarris, imām, preacher and muftī. His book Itḳānü mā yaḥsunu min beyāni’l-ak̲h̲bārı’d-dāʾire ʿale’l-elsun is an important work in the field of mus̲htaher ḥadīt̲h̲ literature, which examines ḥadīt̲h̲s and sayings circulated among the people. In this work, he both compiled earlier writings on the subject and and included the mus̲htaher ḥadīt̲h̲s of his time by identifying them. Itḳānü mā yaḥsunu became an influential reference after the author’s death. The subject of the research is the analysis of al-G̲h̲azzī’s life and his his work in question from various perspectives. It is significant in highlighting Ottoman period ḥadīt̲h̲ studies and identifying works written in the Damascus region on mus̲h̲taher ḥadīt̲h̲. The research primarily employs literature review, textual analysis, and historical method. The study concludes that al-G̲h̲azzī compiled earlier works, identified circulating ḥadīt̲h̲s from different societal groups, and included them in his book. It also shows that his work influenced later scholarship, demonstrated tak̲h̲rīj to trace ḥadīt̲h̲s to original sources, and classified ḥadīt̲h̲s as ṣaḥīḥ, ḍaʿīf, ḥasan, or mawḍūʿ.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīt̲h̲ , Mus̲h̲taher Ḥadīt̲h̲ , G̲h̲azzī , Ottoman , İtḳānü mā yaḥsunu.

Kaynakça

• ʿAclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfu’l-ḫafâʾ ve müzîlü’l-ilbâs ʿamma’ştehera mine’l-eḥâdîsi ʿalâ elsineti’n-nâs. Kâhire: Mektebetü’l-Kudusi, 1351.
• Arabî, Halîl b. Muhammed. “Mukaddime”. İtḳānü mâ yaḥsünü mine’l-aḫbâri’d-dâʾire ʿale’l-elsün (A baskısı). mlf. Necmeddin Muhammed el-Gazzî. 3-22. Kahire: el-Fâruku’l-Hadisiyye, 1410/1995.
• Avcı, Seyit. Sûfilerin Hadis Anlayışı Bursevî Örneği. İstanbul: Ensar Yayıncılık, 2004.
• Buzpınar, Ş. Tufan. “Şam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/315-320. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. Çelik, Abdullah. “Şam Emevî Camii ve 17. Yüzyıldan Günümüze Nesr Kubbesi Altında Hadis Halkaları”. Diyanet İlmî Dergi 59 (2023), 167-192.
• Gazzî, Ahmed b. Abdülkerîm. el-Ceddü’l-ḥas̱îs̱ fî beyâni mâ leyse bi-ḥadîs̱. nşr. Bekir Abdullah Ebû Zeyd. Riyad: Dâru’r-Râye, 1412. Gazzî, Necmeddin Muhammed. el-Kevâkibü’s-sâʾire bi-menâḳıbi aʿyâni’l-miʾeti’l-ʿâşire. nşr. Halîl el-Mansûr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Gazzî, Necmeddin Muhammed. İtḳānü mâ yaḥsünü mine’l-aḫbâri’d-dâʾire ʿale’l-elsün (A baskısı). nşr. Halîl b. Muhammed el-Arabî. 2 Cilt. Kahire: el-Fâruku’l-Hadisiyye, 1995.
• Gazzî, Necmeddin Muhammed. İtḳānü mâ yaḥsünü mine’l-aḫbâri’d-dâʾire ʿale’l-elsün (B Baskısı). nşr. Yahya Murâd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Gazzî, Necmeddin Muhammed. Luṭfü’s-semer ve ḳaṭfü’s̱-s̱emer min terâcimi aʿyâni’ṭ-ṭabaḳāti’l-ûlâ mine’l-ḳarni’l-ḥâdî ʿaşer. nşr. Mahmûd eş-Şeyh. 2 Cilt. Dımaşk: Vezâretü’s-sekāfe ve’l-irşâd, 2000.
• Hanbelî, Muhammed Abdülbaki. Meşyaḫatü Ebi’l-Mevâhibi’l-Ḥanbelî. nşr. Muhammed Muti’ el-Hâfız. Beyrut: Dâru’l-Fiker, 1990.
• Ḫazânetü’t-Turâs̱ Fihrist Maḫṭûṭa. 125 Cilt. Riyad: Merkezü Melik Faysal li’l-buhûsi ve’d-dirâsâtü’l-İslâmiyye, 1992-2017.
• İzgi, Cevat. “Necmeddin el-Gazzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/497-498. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Muhibbî, Muhammed el-Emîn b. Fazlillâh. Ḫulâṣatü’l-es̱er fî aʿyâni’l-ḳarni’l-ḥâdî ʿaşer. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, 1284.
• Murâd, Yahya. “Mukaddime”. İtḳānü mâ yaḥsünü mine’l-aḫbâri’d-dâʾire ʿale’l-elsün (B Baskısı). mlf. Necmeddin Muhammed el-Gazzî. 5-14. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Sağlam, İbrahim. Müştehir Hadisler, Doğuşu, Gelişimi ve Değerlendirilmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Sağlam, İbrahim. “Hadis Usulü Açısından Meşhûr Ve Müştehir Hadis”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 6/1 (Ocak 2020), 451-479.
• Sağlam, İbrahim. “Müştehir Hadis Edebiyatındaki İlk Eserler”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 5/1 (25 Haziran 2021), 79-104.
• Sağlam, İbrahim. “4./10. Asır Hadis Metinlerinde ‘İsnad Hazfi’ Üzerine Değerlendirmeler”. Dergiabant 12/2 (Kasım 2024), 411-429.
• Sehâvî, Şemsüddîn Muhammed. el-Maḳāṣıdü’l-ḥasene fî beyâni kes̱îrin mine’l-eḥâdîs̱i’l-müştehire ʿale’l-elsine. Beyrut: Dârü’l-Kütubi’l-İlmiyye, 2002.
• Süyûtî, Celâlüddin Abdurrahmân. ed-Dürerü’l-müntes̱ire fi’l-eḥâdîs̱i’l-müştehire. Riyad: ‘İmadetü Şuuni’l-Mektebe, 1979.
• Süyûtî, Celâlüddin Abdurrahmân. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr min ḥadîs̱i’l-beşîri’n-neẕîr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Şeyh, Mahmûd. “Mukaddime”. Luṭfü’s-semer ve ḳaṭfü’s̱-s̱emer min terâcimi aʿyâni’ṭ-ṭabaḳāti’l-ûlâ mine’l-ḳarni’l-ḥâdî ʿaşer. mlf. Necmeddin Muhammed el-Gazzî. 5-216. 2 Cilt. Dımaşk: Vezâretü’s-sekāfe ve’l-irşâd, 2000.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Câmiʿu’t-Tirmiẕî. nşr. Sâlih b. Abdulaziz. Riyad: Dâru’s-Selâm, 3. Basım, 2000.
• Toprak, Mehmet Sait. Hadiste Derlemecilik Devrinin Başlaması ve Ûşî’nin Nisâbü’l-Ahbâr’ı. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• QT, Quranic Thought. “İtḳānü mâ yaḥsünü”. Son erişim Tarihi 10.02.2025. https://www.quranicthought.com/ar/books/%d8%a7%d8%aa%d9%82%d8%a7%d9%86-%d9%85%d8%a7-%d9%8a%d8%ad%d8%b3%d9%86-%d9%85%d9%86-%d8%a8%d9%8a%d8%a7%d9%86-%d8%a7%d9%84%d8%a7%d8%ae%d8%a8%d8%a7%d8%b1-%d8%a7%d9%84%d8%af%d8%a7%d8%a6%d8%b1%d8%a9-2/
• Yıldırım, Ahmet. Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.