Kimlik-kültür-mekân ilişkisinde haçeş geleneği: Düzce örneği

Yıl 2024, , 414 - 450, 30.10.2024

Meryem Bircan , Kader Reyhan

https://doi.org/10.37246/grid.1284138

Öz

Kuzey Kafkasya'dan sürgün edilen Çerkesler, kültürlerini farklı coğrafyalarda sürdürerek önemli bir direnç sergilemişlerdir. Bu süreçte, Çerkeslerin koruduğu kültürel unsurlardan biri olan misafirperverlik, özellikle yaşadıkları yerlerde belirgin bir şekilde ortaya çıkmıştır. Misafirlerine büyük önem veren Çerkesler, bu kültürel özelliğin bir yansıması olarak "haçeş" adını verdikleri özel mekanları oluşturmuşlardır. Haçeş, Çerkes konut kompleksi kimliğinin ayrılmaz bir parçasıdır ve Çerkes toplumunda büyük sosyal değer taşır. Haçeş, temel olarak misafir ağırlamaya yönelik bir işlevi üstlenirken, aynı zamanda çok işlevli bir mekan olarak kabul edilir. Bu mekanlar, toplumun sorunlarının tartışıldığı bir toplantı merkezi, gençlerin tanışma ve eğlence merkezi, çocukların eğitim gördüğü bir merkez gibi çeşitli sosyal fonksiyonları içinde barındırmaktadır. Günümüzde birçok haçeş terkedilmiş olsa da, hala işlevini sürdüren örnekler bulunmaktadır. Bu araştırmada, kaybolmaya yüz tutan haçeş mekânları temel alınarak korunan örnekler mimari ve kültürel açılardan detaylı bir şekilde incelenmektedir. Literatüre dayalı veri toplama yöntemi kullanılarak elde edilen bilgilere ek olarak, saha çalışmaları ve konut sahipleri ile yapılan görüşmeler aracılığıyla mimari ve kültürel analizler gerçekleştirilmiştir. Bu analizler sayesinde, haçeşin bir parçası olduğu kompleksteki kültürel yansımaların nasıl şekillendiği detaylı bir biçimde ele alınmıştır. Bu çalışma, "Mimari ve kültür birbirinden ayrı düşünülemez" ve "Çerkes evlerinde Çerkes kültürüne özgü bir yapılanma mevcuttur" temel araştırma sorularını ele almaktadır. Haçeş mekanlarının günümüzde işlevini yitirmesi ve yok olma sürecine girmesi, yapılan araştırma ve analizler aracılığıyla literatüre katkı sağlayarak hatırlanması ve bilimsel olarak yaşatılması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çerkes, Konut, Etnik Mimari, Haçeş, Misafirperverlik

Haçeş tradition in the relationship of identity-culture-space: the case of Düzce

Öz

Circassians exiled from the North Caucasus have displayed significant resistance by continuing their culture in different geographies. In this process, hospitality, one of the cultural elements preserved by the Circassians, emerged clearly, especially in the places where they lived. Circassians, who attach great importance to their guests, have created special places called "haçeş" as a reflection of this cultural feature. Haçeş is an integral part of the identity of the Circassian housing complex and carries great social value in the Circassian society. While haçeş mainly undertakes the function of hosting guests, it is also considered a multifunctional place. These places include various social functions such as a meeting center where society's problems are discussed, a meeting and entertainment center for young people, and a center where children are educated. Although many haçeş have been abandoned today, there are still examples that continue to function. In this research, preserved examples based on the almost disappearing haçeş places are examined in detail from architectural and cultural perspectives. In addition to the information obtained using the literature-based data collection method, architectural and cultural analyzes were carried out through field studies and interviews with house owners. Thanks to these analyses, it has been discussed in detail how the cultural reflections in the complex of which haçeş is a part are shaped. This study addresses the basic research questions "Architecture and culture cannot be considered separately from each other" and "There is a structure specific to Circassian culture in Circassian houses." It is aimed to remember that haçeş places have lost their function and are in the process of extinction today, by contributing to the literature through research and analysis, and to keep them alive scientifically.

Anahtar Kelimeler

Circassian, House, Ethnic architecture, Haçeş, Hospitality

Kaynakça

• Aksan, F. (1997). Düzce’deki Kuzey Kafkas (Çerkes) Evleri. İstanbul: Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Teknik Üniversitesi.
• Aktan, C. C. (2007). Bir Sosyal Sabit Sermaye Olarak Kültür, Pazarlama ve İletişim Kültürü Dergisi. 6(20), 1-11.
• Baranov, Ye. (1894). Ocherk İz Zhizni Gorskikh Tatar Kabardy. TV, 2 dek
• Bayram, A. (2019). Çerkezlerde Aile Yaşam Tarzı (Çerkezlerin Aile İçi ve Aileler Arası İlişkileri. Düzce: Yüksek Lisans Tezi. Düzce Üniversitesi.
• Berzeg, N. (2006). Çerkesler-Kafkas Sürgünü: Vatansız Bırakılan Bir Halk. Chiviyazıları Yayınları.
• Bgazhnokov, B.X. (1983). Organızatsıya Prostranstva I Etıket. Sovetskaia Etnografiia. 4, 37-89.
• Chesnov, Ya.V. (1984). Narody SSSR, V. P. Kobychev Poseleniya i Zhilishche Narodov Severnogo Kavkaza v XIX—XX vv, Sovetskaia Etnografiia. 1, 167-170.
• Çatalkılıç, D. (2018). Uzunyayla’da Çerkes Kültürünün Bir Sembolü Olarak Misafirperverlik ve Haçeş. Kafkasya Kökenlilerin Hafıza Mekânları Çalıştayı Bildiriler Kitabı. 21-35.
• Dmitriyev, V.A. (2007). Prostranstv Yenno-Vremennoye Povedeniye V Traditsionnoy Kul'ture Narodov Severnogo Kavkaza: Regional'nyy Aspekt. Zhurnal Sotsiologii İ Sotsial'noy Antropologii. 10, 4, 143-159.
• Doğanay, G. (2016). Çerkes Kimliğinin Diasporada Yeniden İnşası. İkinci Uluslararası Saraybosna Sosyal Bilimler Konferansı 17-20 Mayıs. 444-461.
• Gardanova, V. K. (1967). Obshchestvennyy Stroy Adygskikh Narodov (XVIII - Pervaya Polovina XIX V.). Nauka. 289-326.
• Halman, O. (2020). Geleneksel Çerkes Mimarisi [Fotoğtaf]. Çerkes Dernekleri Fedarasyonu. [15.10.2021] tarihinde Erişim: https://cerkesfed.org/arastirma/geleneksel-cerkes-mimarisi/.
• Interiano G. (2017). Çerkesya Seyehatnamesi. (Çev. G.G. Özfırat). Kafkasya Yayınları. 12-20.
• Kaflı, K. (1942). Şimalı Kafkasya. İstanbul, Vakıt Matbaası.
• Kalaycı, İ. (2015). Tarih, Kültür ve İktisat Açısından Çerkesya (Çerkesler). Avrasya Etüdleri Dergisi. 21, 47, 71-11.
• Kaya, A. (2011). Türkiye’de Çerkesler: Diasporada Geleneğin Yeniden İcadı. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Khabizhevna, S. L. (2018). Transformatsıya Zhılıshchno-Poselencheskogo Kompleksa Narodov Kabardıno-Balkarıı: Faktory I Etnıcheskıye Markery. Vestnik KBIGI (KBIHR Bulletin). 4(39), 69-79.
• Kobychev, V.P. (1968). Goroda, Seleniya, Zhilishche. Kul'tura I Byt Narodov Severnogo Kavkaza (1917-1067 Gg.). Izdatel'stvo Vauka.
• Kobychev, V.P. (1982). Poseleniya Izhilishche Narodov - Severnogo Kavkaza V XIX- XX VV. Izdatel'stvo Nauka.
• Korhan, T. (2018). Kafkasya’dan Anadolu’ya Benzerlikleri ve Farklarıyla Bir Kültür Sembolü Olarak Çerkes Evleri. Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi. 2(12), 28-39.
• Koç, N. (2018). Türkiye’deki Çerkes Evlerinin (Adıge Vune) Sosyal Hayata Etkileri. Cıépo 22 Uluslararası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Çalışmaları Komitesi II. Trabzon. 351-378.
• Miller, A.A. (1914). Cherkesskiye postroyki, Materialy po etnografii Rossii. T.II. St. Petersburg, 57-78.
• Naloyev, Z.M. (1978). Iz Istorii Kul'tury Adygov. Nalchik.
• Okçuoğlu, B. A. (2019). Türkiye’de Çerkes Diasporası: Kimlik İnşası ve Referansları. Sosyoloji Araştırmaları Dergisi. 22(1), 122-156.
• Özsoy, N. (2016). Çerkes ve Abazaların Düzce’de İskânı ve Kurulan Yeni Yerleşimler, 2. Uluslararası Düzce Tarih, Kültür ve Sanat Sempozyumu 11-12 Aralık 2015 Düzce. “Düzce’de Tarih, Kültür Ve Sanat”. Düzce Belediyesi Ky. İstanbul.
• Pashtova, M. (2014). Bir Uzunyayla "Öyküsü" Diaspora Hakkında Bir Halkbilim Araştırması. Geçmişten Geleceğe Çerkesler Kültür, Kimlik ve Siyaset. Ankara.
• Sunata, U. (2015). Diasporanın Sosyokültürel Hafızası Olarak Çerkes Köyü, Sosyokültürel Yönleriyle Çerkes Toplumu. Ankara, KAFDAV Yayınları.
• Unezhev, Z.S. (2020). The Adyghe (Circassians) Interior of the XVIII-XX Centuries, IOP Conf. Series: Materials Science and Engineering.
• Studenetskaya, Ye. N. (1948). Sovremennoye Kabardinskoye Zhilishch. Sovetskaya etnografiya. 4, 105-123.
• Yılmazata, M., Parlak, L., Güven, E. (2018). Circassian Architecture as an Example for Social Space Being Shaped by Tradition. Abant Kültürel Araştırmalar Dergisi. 3,5, 43-62.