Hasankeyf Yukarı Şehir yerleşim dokusu, yaşam birimleri ve kültür envanteri

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 1, 184 - 222, 19.04.2024

Burak Belge , Hicran Topcu Campagna , Numan Tuna

https://doi.org/10.37246/grid.1293889

Öz

Bilindiği üzere Hasankeyf yerleşimi, 2020 yılı itibariyle büyük oranda Ilısu Baraj Gölü suları altında kalmıştır. Hasankeyf’in Aşağı Şehir olarak bilinen kent merkezi ve Dicle Nehri’nin sol yakası tamamen su altında kalırken, özgün bir dokuya sahip Yukarı Şehir olarak bilinen kale yerleşmesi azami su tutma seviyesinin üzerinde kalmıştır. Hasankeyf Yukarı Şehir belgeleme çalışmaları, acil önlem gerektiren anıtsal yapıların belirlenmesi ve belgelenmesi amacıyla, 2002 yılı Aralık ayı içerisinde, ODTÜ-TAÇDAM koordinatörlüğündeki bir ekip tarafından gerçekleştirilmiştir. Çalışma kapsamında, kent dokusunun bütünlüğü ile yapı ünitelerine yönelik tespitler yapılmış, yerleşim dokusunun özellikleri, yapı malzemeleri ve inşa teknikleri, kent dokusunun ve ünitelerin mekânsal özellikleri, mimari öğeler ile yapıların mevcut durumu ve koruma sorunlarına ilişkin bilgi toplanmıştır. 2002 yılından sonra, Yukarı Şehir’ deki çalışmalar anıtsal yapılar çevresinde yürütülen arkeolojik çalışmalar ile sınırlı kalmıştır. Son 20 yıllık süreçte, Hasankeyf Yukarı Şehir, doğal etkenlerin yanı sıra, yoğun ziyaretçi girişi, kontrolsüz erişim ve dolaşım ve baraj su tutma seviyesinin üzerinde kalan alanların güçlendirilmesi için inşa edilen istinat duvarının bir sonucu olarak ağır tahribata uğramıştır. Belgeleme çalışması, son 20 yıllık dönemde oluşan tahribat öncesindeki durumu ortaya koyması nedeniyle büyük önem taşımaktadır. Bu çalışmanın önemli bir çıktısı olan kültürel varlıklar envanteri, Yukarı Şehir ile ilgili yeni çalışmalar için de zemin teşkil etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hasankeyf, Yukarı Şehir, Kültürel Miras Envanteri, Tarihsel kentsel peyzaj

Hasankeyf Upper City settlement pattern, domestic units and cultural heritage inventory

Öz

As it is known, Hasankeyf settlement has been largely flooded by the waters of the Ilısu Dam Reservoir since 2020. The city center of Hasankeyf, known as the Lower City, and the left bank of the Tigris River were completely submerged, while the Upper City with a unique urban fabric, remained above the maximum water level. Hasankeyf Upper City documentation study was carried out by a team under the leadership of METU-TAÇDAM in December 2002 and aimed at the documentation and identification of monumental structures that require urgent measures. In the last 20 years, Upper City has been subjected to severe damages due to many reasons, such as the construction of the retaining wall sustaining the areas over the water level, the uncontrolled access and circulation of the visitors within the area as well as the natural causes of deterioration. In this perspective, the information collected in the mentioned documentation study in 2002, bears a significant value presenting the state of the urban settlement of Upper City before the destruction of the last two decades. The inventory of cultural assets would be an important basis for the future studies regarding the Upper City.

Anahtar Kelimeler

Hasankeyf, Upper City, Historic Urban Landscape, Cultural Heritage Inventory

Kaynakça

• Aktüel Arkeoloji (2023), Gertrude Bell ve Albert Gabriel'in Fotoğraflarında Hasankeyf, https://aktuelarkeoloji.com.tr/kategori/bir-uygarlik/gertrude-bell-ve-abert-gabriel-in-fotograflarinda-hasankeyf, Erişim Tarihi; Mart 2023
• Arık, O. (2011), Hasankeyf 2002 Yılı Çalışmalar. Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2002 Yılı Çalışmaları – Cilt-1 (Ed: Tuna, N. ve Doonan, O.) (321-340), ODTÜ-TAÇDAM, Ankara.
• Belge B. (2019) Planning Challenges for Archaeological Heritage. In: Özdemir Sarı Ö., Özdemir S., Uzun N. (ed.) Urban and Regional Planning in Turkey (129-147). The Urban Book Series. Springer, Cham.
• Çulpan, C., (1975) Türk Taş Köprüleri. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Elagöz Timur B., Kevseroğlu Ö. (2022) Kaya Oyma Geleneğinin İzinden Kırsal Morfolojiyi Anlamak, Kayseri Koramaz Vadisi Örneği, Türkiye Kentsel Morfoloji Araştırma Ağı, III.Kentsel Morfoloji Sempozyumu Bildiriler Kitabı (Der. F. Cânâ Bilsel, Olgu Çalışkan), ODTÜ, Mimarlık Fakültesi Yayınları, Ankara.
• Gabriel, A. (1940) Voyages Archéologiques dans la Turquie Orientale: Paris
• Gertrude Bell Arşivi (2022), Gertrude Bell Archive, Newcastle Univesity, http://www.gerty.ncl.ac.uk/photo_details.php?photo_id=5749, Erişim Tarihi: Kasım 2022.
• Hongman, E. (1970) Bizans Devleti’nin Doğu Sınırları. İstanbul.
• İslam Ansiklopedisi (1977) Cilt 4. İstanbul.
• Kar Yelken Z.E., Çalışkan O. (2022), Eleştirel Bölgeselcilik Temelinde ‘Üretken Tipomorfoloji’: Uçhisar, Nevşehir Örneğinde Bir Yöntem Denemesi, Türkiye Kentsel Morfoloji Araştırma Ağı, III.Kentsel Morfoloji Sempozyumu Bildiriler Kitabı (Der. F. Cânâ Bilsel, Olgu Çalışkan), ODTÜ, Mimarlık Fakültesi Yayınları, Ankara.
• Kocaaslan, N.B. (2019), Hasankeyf Dosyası 1: SARAT Safeguarding Archaeological Assets of Turkey, https://www.saratprojesi.com/tr/kaynaklar/hasankeyf-dosyasi-1-herkes-kultur-kayboluyor-diyor-ya-kardesim-kultur-benim, Erişim Tarihi: Temmuz 2020.
• Margottini C, Spizzichino, D. (2015), How Geology Shapes Human Settlements, Reconnecting the City The Historic Urban Landscape Approach and the Future of Urban Heritage (der. Francesco Bandarin and Ron van Oers), Wiley Blackwell.
• Montalbano, C. (2001), Permanencies and Cultural Stratifications in the Development of the Identifying Characteristics of Apulian Architecture and Territory, Beyond the Wall-Notes on Multicultural Mediterranean Landscape (Der. Attilio Petruccioli ve Adriana Sarro), ICAR.
• Peker, A.U. (2011), Hasankeyf Yukarı Şehir Arkeolojik Park Belgeleme Çalışması. Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2002 Yılı Çalışmaları – Cilt-1 (Ed: Tuna, N. ve Doonan, O.), (341-386) ODTÜ-TAÇDAM, Ankara.
• Petruccioli, A. (2007), After Amnesia Learning From The Islamic Mediterranean Urban Fabric, ICAR.
• Tanyeli, U. (1996), Anadolu’da Bizans, Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Dönemlerinde Yerleşme ve Barınma Düzeni, Tarihten Günümüze Anadolu'da Konut ve Yerleşme (s.405-471), Yıldız Sey (Der.), Habitat II, İstanbul: Tarih Vakfı
• Topçu, H. (2011), Hasankeyf Yukarı Şehir 2002 Yılı Belgeleme Çalışması. Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2002 Yılı Çalışmaları – Cilt-1 (Ed: Tuna, N. ve Doonan, O.), (387-398) ODTÜ-TAÇDAM, Ankara.
• Toprak, V., Süzen, M.L. (2011), Hasankeyf (Yukarı Şehir) Topografyası ve Kent Dokusu Üzerine Etkisi. Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2002 Yılı Çalışmaları – Cilt-1 (Ed: Tuna, N. ve Doonan, O.), (399-426). ODTÜ-TAÇDAM, Ankara.
• Tuna N., Ozturk J. (ed.). (1999) Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 1998 Yılı Çalışmaları, ODTÜ-TAÇDAM, Ankara.
• Tuna N., Ozturk J. ve Velibeyoğlu J. (ed.). (2000) Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 1999 Yılı Çalışmaları, ODTÜ-TAÇDAM, Ankara.
• Tuna N., Ozturk J. (ed.). (2002) Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2000 Yılı Çalışmaları, ODTÜ-TAÇDAM, Ankara.
• Tuna N., Halgh J.G. ve Velibeyoğlu J. (ed.). (2004) Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2001 Yılı Çalışmaları, ODTÜ-TAÇDAM, Ankara.
• Tuna N., Doonan O. (ed.). (2011) Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2002 Yılı Çalışmaları, ODTÜ-TAÇDAM, Ankara.
• Tuna, N., Belge, B. (2011), Tarihi Hasankeyf Kenti Koruma-Geliştirm Stratejik Planı. Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2002 Yılı Çalışmaları – Cilt-1 (Ed: Tuna, N. ve Doonan, O.), (475-513). ODTÜ-TAÇDAM, Ankara.
• Uluçam, A. (2007), Hasankeyf Kazıları 2005. 28.Kazı Sonuçları Toplantısı (Ed: Koral, B., Dönmez, H. ve Akpınar, M.). Kültür ve Turizm Bakanlığı DÖSİM Basımevi, Ankara, 73-96.
• Yılmaz, M., Sevgi, S., Koparan, C.ve Çetin, O. (2021), Hasankeyf Orta Kapı’nın Korunması ve Taşınmasına Yönelik Uygulamalar, Lycus Dergisi, 3; 93-104.
• Zengin, B. (1994), Hasankeyf Tarihi ve Tarihi Eserleri. Ankara.