EYYÛBİLER, BAHRİ MEMLÛKLER VE TİMUR DÖNEMİNDE HASTALIK VE ÖLÜM NEDENİYLE SADAKA VERME GELENEĞİ

Yıl 2022, , 555 - 564, 20.07.2022

Tülay Yürekli

https://doi.org/10.53718/gttad.1099114

Öz

İslâmiyet yoksulu maddi bakımdan iyileştirmek adına bazı kurallar ve yenilikler getirmiştir. Türkler bu kuralları kısa sürede özümsemiştir. Zira öteden beri Türk sosyal yapısının doğasında yardımlaşmak ve paylaşmak gibi değerler mevcuttur.
İslam’ın yoksulluğa çözüm olarak getirdiği yeniliklerden biri sadakadır. Bu yenilik, Türk kültüründe mal ületmek kavramıyla örtüşmektedir. Kaşgarlı Mahmud ve Yusuf Has Hâcib yoksullara yapılan maddi yardımları bu tabirle ifade etmiş, sürekli cömertliğe vurgu yapmışlardır. Yusuf Has Hacib ayrıca, hastalıktan kurtulmak, kötü rüyaların etkisinden korunmak, Tanrı’nın rızasını kazanmak gibi bazı durumlar için sadaka verilmesini önermiştir. Dede Korkut hikâyelerinde sadaka geçmekte olup baş ve gözün kefareti ve dileklerin gerçekleşmesi için verilmektedir.
Türk devlet adamları uygun gördükleri her vakit sadaka dağıtmaya özen göstermiştir. Bununla birlikte bu gelenek genelde, doğum ve sünnet gibi kutlamalarda, günahlardan arınmak ve korunmak için, kutsal aylarda, dinî bayramlarda ve günlerde, kabir ziyaretlerinde, matem vakitlerinde, hastalık ve şifa zamanlarında uygulanmıştır. Ayrıca bu son iki durumda kimi hükümdarlar köle ve cariyelerini özgür kılmış, vergileri kaldırmış veya düşürmüş, borçlunun borcunu ödemiş, mahkûmları serbest bırakmıştır. Müslüman Türk hanedan üyeleri ayrıca, Mekke ve Medine fakirlerine yüklü miktarlarda pek çok sadaka göndermiş, hac yollarının bakımı, hacıların güvenliği, hacılara erzak ve su teminini gönüllü olarak üstlenmiştir
Müslüman Türk devlet adamları gelenekte sadakanın kişiyi hastalıklardan koruduğu ve belayı def ettiği inancından ötürü hastalık vakitlerinde bu âdeti yerine getirmiştir. Eyyûbî, Memlûk ve Timur dönemi bu geleneğin yürürlükte olduğu en canlı dönemlerdendir. Eyyûbi Devleti’nin kurucusu Selahaddin Eyyûbî, kardeşi el-Âdil, el-Melikü’z-Zâhir, Hama hâkimi el-Melik el-Mansur Nâsıreddin Muhammed, El-Melikü’l Muazzam Şerefüddîn Îsâ b. el-Âdil b. Eyyûb, el-Eşref Musa b. Âdil bu geleneği uygulayan Eyyubi hükümdarlarındandır. Memlûk sultanlarından Melikü’z-Zâhir Baybars, Kalavun ve Kalavun ailesi ve emirler bu geleneği muhafaza etmiştir. Memlûk sultanları iyileştiklerinde emirleri ve diğer devlet adamları tarafından tebrik edilmiş, Kahire’de ve Mısır’da şenlikler düzenlenmiş, hilatlar dağıtılmıştır.
Müslüman Türk devlet adamları ölünün ruhu için sadakalar dağıtmıştır. Memlûklerde dağıtılan sadaka dışında sadakadan sayılan, cenaze önüne halk tarafından yağmalanması için kefaretler hazırlanmıştır. Timur kendi aile fertlerinin mateminde yukarıdaki gelenekleri yerine getirmiştir. Timur, oğlu Cihangir’in, kızı Tagayşah Aka Beg’in, eşi Dilşad Aga’nın, ablası Kutluk Türkan’ın ve babasının hatunu Kadak Hatun’un yaslarını tutmuş ve ruhları için yoksulara yemekler vermiş, sadakalar vermiştir. Selçuklu sultanları ve İlhanlılar da matem sırasında bu geleneği tatbik etmiştir. Müslüman Türk devlet adamları ölüm yıl dönümü nedeniyle de aynı usulleri icra etmişlerdir. Timur’un ve Şehzade Muhammed Sultan’ın ölüm yıl dönemlerinde sadakalar dağıtılmıştır.
Biz bu çalışmada Eyyubiler, Bahri Memlûkler ve Timur dönemi temelinde Türk hanedanlıklarında hastalık ve matem zamanlarında sadaka dağıtma geleneği konusunu değerlendireceğiz.

Anahtar Kelimeler

Hastalık, Ölüm, Sadaka, Eyyubiler, Bahri Memlukler, Timur

THE TRADITION OF ALMSGİVİNG IN THE TİMES OF DISEASE AND DEATH IN THE PERIOD OF THE EYYUBIDS, BAHRİ MEMLUKS, AND TIMUR

Öz

Islam has brought some rules and innovations to eradicate poverty. Turks adopted the rules in a short time. Because there have always been values such as helping and sharing in the nature of Turkish social structure.
One of the innovations that Islam brought as a solution to poverty is almsgiving. This innovation was compatible with the tradition of mal ületmek (sharing of goods) in Turkish culture. Kaşgarlı Mahmud and Yusuf Has Hacib expressed financial aid to the poor with that phrase and always emphasized generosity. Yusuf Has Hacib mentiones about situations that require giving alms. The sadaqa is mentioned in the stories of Dede Korkut as well. The Oghuzes give alms for the atonement of the head and eye and for the fulfillment of wishes.
Turkish elits were quite eager to give alms whenever they saw fit. However It was generally applied in celebrations such as birth and circumcision, in holy months, religious eıds and days, in times of sickness, healing and mourning, to be purified and protected from sins. In addition some rulers freed slaves and jariyas (female slaves), abolished or reduced taxes, paid the debtor's debt, and released the prisoners. Muslim Turkish dynasties also sent large quantities of alms to the poor of Mecca and Medina and were voluntarily undertaking the maintenance of pilgrimage routes, the safety of pilgrims, and the provision of food and water to the pilgrims.
The Ayyubid, Mamluk, and Timurid periods are among the most vivid periods when the tradition of distributing alms during illness and mourning was in effect. Selahaddin Ayyubi, the founder of the Ayyubid State, his brother al-Adil, al-Melikü'z-Zahir, al-Malik al-Mansur Nasıreddin Muhammed who is the ruler of Hama, El-Melikü'l Muazzam Şerefüddin Îsâ b. al-Adil, el-Eşref Musa b. Adil are who practiced this tradition. Mamluk sultans such as Melikü'z-Zâhir Baybars, Kalavun and Kalavun family and amirs preserved this tradition as well. When the Mamluk sultans and amirs recovered, they were congratulated by their amirs and other statesmen, the festivities were held in Cairo and Egypt, and robes of honour were distributed.
Muslim Turkish statesmen gave alms, slaughtered sacrifices, and gave food for for the soul of the dead. Apart from the alms, expiations were prepared for the looting of the funeral by the people in return for alms.
Timur kept the traditions metioned above in the mourning of his family members. Timur mourned the deaths of his son Cihangir, his daughter Tagayşah Aka Beg, his wife Dilşad Aga, his older sister Kutluk Türkan and his father's wife Kadak Hatun, and gave food and alms to the poor for their souls. Seljuk sultans and Ilkhanids also practiced this tradition fort he soul of death. They also performed these customs on the anniversary of the death like the anniversary of Timur and Şehzade Muhammed Sultan.
In this study, we will have addressed almsgiving in times of sickness and mourning in Turkish dynasties on the basis of the Ayyubids, Bahri Mamluks and Timurid periods.

Anahtar Kelimeler

İllness, Death, Almsgiving, Ayyubids, Mamluks, Timur

Kaynakça

• AHMED B. MAHMUD, Selçuknâme, Hazırlayan. Erdoğan Merçil, Bilge, İstanbul 2018.
• EL-HÜSEYNÎ, Ahbârrü’d-Devleti’s-Selçukiyye, Çev. Necati Lugal, TTK, Ankara 1999.
• İBN ARABŞAH, Acîbu’l Makdûr ( Bozkırdan Gelen Bela), Çev. Ahsen Batur, Selenge, İstanbul, 2012.
• İBN AYBEK DEVEDDÂRİ, Kenzu’d-Durer ve Camiu’l-Gurer, IX, Hans Robert Roemer, Kahire 1960.
• İBN BATTÛTA, İbn Battuta Seyehatnamesi, I-II, Çeviri ve Notlar. Aykut Said, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004.
• İBN CÜBEYR, Endülüsten Kutsal Topraklara, Çev. İsmail Güler, Selenge Yayınları, İstanbul 2008.
• İBN İYÂS, Bedâi’z-zuhûr fî veḳāii’d-duhûr, I-V, Tahkik. Muhammed Mustafa, el-Heyetu’l-Mısrıyyetu’l-amme li’l-kitâb, Kahire 1982.
• İBN KALÂNİSİ, Zeylu Tarih-i Dımaşk, Şam Tarihine Zeyl, Çev. Onur Özatağ, İş Bankası, İstanbul 2015.
• İBN KESÎR, el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XXI, Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turki, Dâru Hicr, Cize 1997-1999.
• İBN TAĞRÎBERDÎ, En-Nucûmu’z-Zâhire, I-XVI, Tahkik. Cemâleddin Şeyyâl, Fehîm Muhammed Şâlût, İbrahim Ali Tarhan, Cemal Muhammed Mahrez, Dâru’l-kutub el-Mısrıyye, Kahire 1929-1972.
• İBN VÂSIL, Muferricu’l-kurûb fî aḫbâri Benî Eyyûb, I-V, Tahkik. Cemaleddin Şeyyâl ve Hasaneyn Muhammed Rebi, Kahire 1953-1977.
• JOHANNES SCHİLTERBERGER, Türkler ve Tatarlar Arasında (1394-1427), Çev. Turgut Akpınar, İletişim, İstanbul 1997
• KAŞGARLI MAHMUD, Divanu Lügati’t-Türk, I-IV, Çev. Besim Atalay, TTK, Ankara 1985-1986.
• MAKRÎZÎ, es-Sulûk li-maʿrifeti duveli’l-mülûk, I-VIII, Tahkik. Muhammed Abdulkâdir ‘Atâ, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut, 1997.
• MUHARREM, Ergin, Dede Korkut Kitabı, MEB, İstanbul 1971.
• NİZAMÜDDİN ŞÂMÎ, Zafername, Çev. Necati Lügal, TTK, Ankara 1987.
• ÖRS, Derya, Tarih-i Olcayto (İnceleme ve Çeviri), Ankara Ün Sosyal Bilimler Enstitüsü ( Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1992.
• SEVİM, Ali, Biyografilerle Selçuklular Tarihi İbnü'l Adim Bugyetü't-taleb fi Tarihi Haleb (Seçmeler), TTK Yayınları, Ankara 1982.
• ŞEREFÜDDİN ALİ YEZDÎ, Emîr Timur (Zafernâme), Selenge, Çeviri ve notlar. Ahsen Batur, İstanbul 2013.
• ÜSÂME İBN MUNKIZ, İbn Munkız Haçlılara Karşı, Çev. Selahattin Hacıoğlu, Bordo Yayınları, İstanbul 2006.
• YUSUF HAS HÂCİB, Kutadgu Bilig, Reşit Rahmeti Arat, I-III, TTK, Ankara 1954.
• ZEHEBÎ, Tarihu’l-İslâm, XLV, Tahkik. Omer Abdusselam Tedmûrî, Dâru’l-kitâb el-Arabi, Beyrut 1998. İ BUHARALI, Eşref, “Üç Türk Hükümdarının Yaptırdığı Üç Sağlık Kurumu: Tolunoğulları, Zengiler ve Memlüklerde Sağlık Hizmetleri”, Tarih Araştırmaları, 25/40, 2006, ss.29-39.
• İNAN, Abdulkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK, Ankara 1986.
• MİLÂNİ, Hüseyin Peyrovi, Ebû Said Bahadır Han ( 1316-1335), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1971.
• ÖGEL, Bahaeddin, Türklerde Devlet Anlayışı, Ötüken, İstanbul 2016.
• SABRA, Adam, Poverty and Charity in Medieval Islam Memlûk Egypt, 1250-1517, Cambridge University Press, 2000
• SEVİM, Ali ve Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, TTK, Ankara 1955.
• SÜMER, Faruk, Oğuzlar, Ankara Ün Basım Evi, Ankara 1972.
• ŞEŞEN, Ramazan, Sultan Kalavun ve Oğlu el-Melikü’l-Eşref Devri, Yeditepe, İstanbul 2018.
• TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, Ötüken, İstanbul 2009.
• TURAN, Osman, Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi, Ötüken, İstanbul 2014.