NİZÂMİYE MEDRESELERİ: MÜFREDAT VE ÖĞRETİM METOTLARI

Yıl 2022, , 499 - 512, 20.07.2022

Efe Yeşildurak

https://doi.org/10.53718/gttad.1114046

Öz

Selçuklular devrinde Sultan Alparslan ve vezir Nizâmülmülk aracılığıyla inşa edilen Nizâmiye Medreseleri, devlet kontrolünde olan, eğitimin parasız olduğu, talebe ve müderrislerin yemekhane, yatakhane, ders malzemeleri gibi ihtiyaçlarının karşılandığı, kütüphane, mescid ve hamamı bulunan ve vakıflar tarafından desteklenen birer kurum olarak inşa edilmiştir. Medrese müfredatının temeli Şâfiî fıkhı, Kur’ân, hadis, tefsir, kelâm, cedel, hilâf, usûl, akâid, ferâiz, mezhep, lügat ve nahiv gibi dinî ilimlerdi. Astronomi, fizik, tıp ve matematik gibi aklî ilimlere dair kayıtlar ise devrin müellifleri tarafından medrese kütüphanelerinde bulunan eserlerle sınırlıdır. Bu durumda müderris ve talebelerin medrese kütüphanelerinde bu ilimlerle meşgul olduğu sonucuna varılabilir. Medreselerde tüm talebelerin uymak zorunda olduğu bir program yoktu. Ancak medresenin kurucusu ya da müderrisi tarafından, Şâfiî mezhebi kâidelerine göre belirlenen bir program oluyordu. Eğitim dili Arapçaydı. Yıl tamamlama sisteminden ziyade belli kitaplar okunup iyice öğrenildikten sonra bir sonraki kitaba geçilmesi söz konusudur. Medreselerde müderrisler yanı sıra hatip, nahiv hocası, muîd, müfîd ve şeyh gibi görevliler olurdu. Nahiv hocası Arapça öğretiminden sorumluydu. Muîd ders sırasında müderrisle birlikte oturur, ders bitiminde ise talebelere dersi tekrar eder ve açıklamalar yapardı. Müfîd, talebelere dersleri konusunda yardımcı olan ve Muîd’in tamamlayıcısı konumundaki görevliydi. Daha çok hadis derslerinde görülmektedir. Hadis âlimlerini tanıyor ve kimin senedinin daha güvenilir olduğunu biliyordu. Bu sayede hadis talebelerine öncelikli olarak hangi hadis âlimlerinden nakletmeleri gerektiği konusunda yardımcı olurdu. Şeyh veya Şeyhü’l-hadîs ise hadis öğretmek ve hadisleri ezbere okuyan talebeleri dinlemekle görevlidir.
Nizâmiye Medreselerindeki öğretim metotlarını hıfz ve tekrar etme, münâzara, imlâ, semâ‘ ve kırâ’at ile icâzet şeklinde sıralamak mümkündür. Hıfzetme medrese eğitiminin en önemli kısmıdır. Talebeler, okuduğu veya yazdığı eseri ezberlemeden önce müderris veya muîd nezaretinde bir kez daha okuyup yanlışlarını düzeltmeli ve daha sonra ezberleyip tekrar etmelidir. Tekrar yönteminde müderris ders anlattıktan sonra muîd dersi talebeler için tekrar etmekte veya talebeler kendi kendilerine dersi ezberlemek için tekrar etmektedirler. Hıfz ve tekrar etme, özellikle hadis öğreniminde sıkça başvurulan bir metottur. Münâzara ile talebelerin fıkhî birikimlerini ortaya koyabilecek bir seviyeye ulaşmaları ve zıt görüşlere karşı kendi görüşlerini savunabilmeleri amaçlanmıştır. İmlâ metodunda hoca veya talebelerden biri, metni yüksek sesle okur ve ardından hoca metnin açıklamasını yapardı. Bu sırada talebeler metni imlâ ederdi. Bu sayede birçok nüshanın kopyasını azar azar istinsah etmiş oluyorlardı. Bu metot başta hadis olmak üzere fıkıh, tefsir, Arap dili ve edebiyat gibi alanlarda da kullanılmıştır. Semâ‘, medreselerde hadis ve fıkıh eğitiminde kullanılan bir metottur. Aynı zamanda hadisleri işiterek rivayet etme hakkının elde edilmesi kastedilmektedir. Kırâ’at ile talebe ezberden ya da kitaba bakarak okuyor, müderris ise önünde veya ezberinde bulunan kitap ile okunanları karşılaştırıp tahsis yapıyordu. Son olarak icâzet metodu ile talebeler hadis ilmi yanı sıra fıkıh, tefsir, edebiyat, ensâb ve bazı riyâzî ilimlerde müderrisin bir eserini, şerhini veya rivayet ettiği bir kitabı semâ‘ ya da kırâ’at yoluyla kayda geçerlerdi. Müderris bunun üzerine talebenin ilgili kitabı öğrendiğini belgelemek üzere kitabın ilk veya son sayfasına icâzet yazardı. Ayrıca fıkıh dersi vermek için icâzet alan bir talebe, fetvâ verme yeterliliğine de sahip olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Nizâmiye, Medrese, Semâ’, İcâzet, İmlâ, Münâzara

NIZAMIYAH MADRASAS: CURRICULUM AND TEACHING METHODS

Öz

Nizamiyah Madrasas were founded by Sultan Alp Arslan and the vizier Nizam al-Mulk during the Seljuq period. These Madrasas served as institutions under the state control, including free education services, meeting the needs of students and mudarrisses such as dining halls, dormitories, course materials, libraries, mosques, bathrooms, and supported by waqfs is also known as community endowments. The basis of the madrasa curriculum was religious sciences such as Shafi'i fiqh, Qur'an, hadith, tafsir, al-kalam, dialectic, al-khilāf (juridical disagreement), usûl, akaid, farā’id, madhhab, lughah, and syntax. The records on natural sciences like physics, mathematics, astronomy, and medicine are limited to the finding of books which are found by the authors of the period in the madrasah libraries. That indicates that mudarrisses and students likely engage with these sciences in madrasah libraries. Madrasas did not have a curriculum that all students had to follow. Instead, it was a curriculum determined by the madrasa's founder or professor (Mudarris) under Shafii madhhab rules.
The education language was Arabic in the Nizamiyah Madrasas. Also, the education system was not based on a class system; instead, it gives permission to move on to the next book after reading and thoroughly learning certain books. Besides mudarrisses, madrasas have other academics such as Khatib, Arabic literature teachers, Teaching assistants (Muîd), Mufid and Syntax teacher responsible for teaching Arabic language. Muîd stayed with the teacher during the class, and at the end of the class, he would repeat the lecture and explain it to the students if needed. Mufid is the official who helps the students with their lessons and is the complement of Muîd. He is primarily responsible for teaching hadith lectures. As Mufids knew both muhaddiths and which sources of hadiths are reliable, he would help hadith students regarding which hadiths they should rely on during their education. Sheikh or Sheikh al-hadith is in charge of teaching hadiths. Also, they are listening to students who naqd al-hadiths.
The teaching methods in Nizamiyah Madrasas are listed as memorization and repetition, debate, auditory sessions (sama’), certificate (ijaza) and recitation (qirâ'at). Memorization is an essential part of madrasah education. Before memorizing a book, students have to read or write it under the supervision of the mudarris or muîd, which helps students get better about how to do it accordingly. Following this, the students should memorize and repeat the book. In the repetition method, initially, the Muîd repeats the lecture to the students, then it turns to come students repeating the lesson by themselves to memorize. Memorizing and repeating are frequently used as effective teaching methods in hadith learning. With the joust (munadhara) method, it is aimed that the students reach a level where they can reveal their fiqh knowledge and defend their individual views against opposing views.
In the imlā method, the mudarris or one of the students would read the text aloud, and then the teacher would explain the text. Meanwhile, the students were writing the text. In this way, they were slowly copying many books—this method was used in disciplines such as hadith, fiqh, tafsir, Arabic language, and literatüre. Auditory session (sama’) is a method used in hadith education in madrasahs. That allows the students to convey the hadiths by hearing. In the qira’at method, the students read the book or recite it, whereas Mudarris would compare and correct what was read by the student via following the book or doing it by his memory. Finally, with the ijazat method, students would write a book or commentary written by Mudarris in some diciplines including hadith, fiqh, tahsir, literatüre, ensab, and some other diciplines via auditory session (sama’) or qira’at. In this way, the Mudarris would write a certificate (ijaza) on the first or last page of the book, proving that the student successfully learned the book. In addition, a student who received permission to teach fiqh with ijazat was also qualified to give fatawa. In the present study, all these methods mentioned above in Nizamiyah Madrasahs show how the education system be continued between mudarris and students.

Anahtar Kelimeler

Nizamiyah, Madrasa, Sama’, Ijaza, Imlā, Munadhara.

Kaynakça

• AYDINLI, Abdullah, “İmlâ”, DİA, C.22, İstanbul 2000, s. 225-226.
• AKPINAR, Cemil, “İcâzet”, DİA, C.21, İstanbul 2000, s. 393-400.
• BEYHAKÎ, Zahîrüddîn Ebu’l- Hasan Ali b. Zeyd Beyhakî (İbn Fınduk), Tarih-i Beyhak, Dımaşk 1325hş.
• _________, Tetimmetü sıvâni’l-hikme (Târîhu hükemâ’i’l-İslâm), ty.
• BOZKURT, Nebi, “Medrese”, DİA, C.28, İstanbul 2003, s. 323-327.
• BÜNDÂRÎ, Zübdetü’n-nusra ve nuhbetü’l-usra, çev. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, Ankara 1999.
• CHAMBERLAIN, Michael, Ortaçağ’da bilgi ve sosyal pratik, trc. Büşra Kaya, Klasik Yay., İstanbul 2009.
• ÇELEBİ, Ahmed, İslâm’da Eğitim Öğretim Tarihi, Damla Yay., İstanbul 1983.
• DÂVÛDÎ, Şemseddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed, Tabakātü’l-müfessirîn, Beyrut ty.
• EİSENSTEİN, H., “al-Samʿānī”, EI², C.7, s.1024.
• ERÜNSAL, İsmail E., Orta Çağ İslâm Dünyasında Kitap ve Kütüphâne, İstanbul 2008.
• FÂRİSÎ, el- Hâfız Ebû’l- Hasan Abdulgâfir b. İsmaîl, Târih-i Nîsâbûr el- Müntehab min es- Siyâk, hulasa İbrâhim b. Muhammed es- Sârîfînî, haz. Muhammed Kâzım el- Mahmûdî, Tahran 1362hş.
• FERŞÂD, Mehdî, Târîh-i ilm der İrân, 2 cilt, Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran 1365-66 hş.
• GOLDZIHER, I., “İcâzet”, İA, C.5/2, s. 921.
• HATÎB el-BAĞDÂDÎ, Târîhu Bağdâd, thk. Beşşar Avvad Ma‘ruf, Beyrut 2001.
• HEREVÎ, Ebu Sehl, İsfâr el-fesîh, thk. Ahmed b. Saîd b. Muhammed Kuşâş, Medine 1420hş.
• HUDÛDÜ’L- ÂLEM -Mine’l- Meşrik İle’l- Magrib, Trc. Mir Hüseyin Şah, Tsh. Meryem Mir Ahmedî, Tahran, 1372hş.
• HÜMÂYÎ, Celâleddîn, Gazzâlînâme: şerh-i hâl u âsâr u efkâr-ı imâm-ı Muhammed-i Gazzâlî, 2. Bsm., ty.
• İBN ASÂKİR, Ebü’l-Kâsım Alî b. Hasen b. Hibetillâh, Tebyînu kezibi’l-müfterî fî mâ nusibe ile’l-imâm Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî, Beyrut 1404hş.
• İBN CEM‘A, Bedrüddîn İbn Ebî İshâk İbrahim İbn Ebî’l-Fazl el-Kinânî, Tezkiretü’s-Sâmi‘ ve’l Mütekellim fi Edebi’l-Âlim ve’l-Müte‘allim, thk. Muhammed Hâşim en-Nedvî, Beyrut 1354hş.
• İBN CÜBEYR, Ebü’l- Hüseyin Muhammed b. Ahmed b. Cübeyr el-Kinânî el-Endelüsî, Rihletü İbn Cübeyr, Beyrut, ty.
• İBN HALLİKÂN, Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbau ebnai’z zaman, nşr. İhsan Abbas, Beyrut 1968.
• İBN KĀDÎ ŞÜHBE, Ebü’s-Sıdk Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Ahmed el-Esedî ed-Dımaşkī, Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye, thk. Hâfız Abdülalîm Han, Beyrut 1407hş.
• İBN KESÎR, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer el-Busrâvî eş- Şâfiî, Tabakâtü’l-fukahâi’ş-şâfî’iyyîn, thk. Ahmed Ömer Hâşim- Muhammed Zeynühüm Muhammed Azeb, Kahire 1993.
• __________, el- Bidâye ve’n-nihâye, c. XI- XII, çev. Mehmet Keskin, İstanbul 2000.
• İBN VÂSIL, Ebû Abdullah el-Mâzenî, Müferricü’l-kürûb fî Ahbâr-ı Benî Eyyüb, Kahire 1377/1907.
• İBNÜ’L-ADÎM, Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb, trc. Ali Sevim, Biyografilerle Selçuklular Tarihi, TTK Yay., Ankara 1989.
• İBNÜ’L- CEVZÎ, Cemâlüddîn Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Alî b. Muhammed, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, c.IX-XVIII, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ- Mustafa Abdülkâdir Atâ, Beyrut 1412/1992.
• İBNÜ’L-ESÎR, el-Kâmil fi’t-târîh, çev. Ahmet Ağırakça- Abdülkerim Özaydın, c. VIII- XII, İstanbul 1991.
• İBNÜ’L-FUVATÎ, Ebü’l-Fazl Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ahmed, Mecma‘i’l-âdâb fî mu‘cemi’l-elkâb, thk. Muhammed el-Kâzım, İran 1416hş.
• İBNÜ’S-SALÂH, Ebû Amr Takıyyüddîn Osman b. Abdurrahman, Tabakātü’l- fukahâi'ş-şâfi‘îyye, thk. Muhyiddîn Alî Necîb, Beyrut 1992.
• ______________, Mukaddime, thk. Nureddin Itr, Beyrut 1406/1986.
• İSNEVÎ, Ebû Muhammed Cemâlüddîn, el-Mühimmât fî şerhi’r-Râfi‘î ve’r-Ravza, I, Beyrut 1430/2009.
• JUYNBOLL, G. H., “Mustamli”, EI², C.7, s. 725.
• KANDEMİR, M. Yaşar, “Abdülgāfir el-Fârisî”, DİA, C.1, s. 203-204.
• KARA, Seyfullah, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, İz Yayıncılık, İstanbul 2009.
• KAZVÎNÎ, Ebû Yahyâ Zekeriyâ b. Muhammed b. Mahmûd, Asârü’l- bilâd ve ahbârü’l-i’bâd, Farsça trc. Cihângir Mirzâ Kâcâr, tsh.
• Mir Haşim Muhaddis, Müessese-i İntişârât-ı Emir Kebir, Tahran 1373hş.
• KOÇYİĞİT, Talat, Hadis Istılahları, AÜİF Yay., Ankara 1981.
• KOHLBERG, Etan, A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library, E.J. Brill Leiden, New York 1992.
• KUREŞÎ, Abdülkadir, Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’l-hanefiyye, nşr. Abdülfettah Muhammed el- Hulv, Kahire 1978.
• MAKDÎSÎ, George, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim: İslâm Dünyası ve Hristiyan Batı, Klasik Yayınları, İstanbul 2021.
• ________, İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim, trc. Hasan Tuncay Başoğlu, İstanbul 2007.
• ________, İslâm’ın Klasik Çağında ve Hristiyan Batı’da Beşerî Bilimler, trc. Hasan Tuncay Başoğlu, İstanbul 2009.
• MA‘RÛF, Nâcî, ‘Ulemâü’n- nizâmiyyât ve’l-medârisü’l- meşrıki’l- İslâmî, Matbaatü’l- İrşâd, Bağdat 1973.
• MEZ, Adam, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, çev. Salih Şâban, İnsan Yay. İstanbul 2000.
• NUAYMÎ, ed- Dâris fî târîhi’l- medâris, c. I, Publications of Arab Academy, Şam 1951.
• OCAK, Ahmet, Nizâmiye Medreseleri, Nizamiye Akademi Yay., İstanbul 2017.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Nizâmiye Medresesi”, DİA, C.33, İstanbul 2007, s. 188-191.
• PEDERSEN, J.- MAKDİSİ, G., “Madrasa”, EI², İng., C.5, s. 1123-1134.
• PİYADEOĞLU, Cihan, “Nizâmiye Medreselerinin Kuruluşu ve Önemi”, USAD, Bahar 2018; (8), s. 124-135.
• POLAT, Salahattin, “Müdebbec”, DİA, XXXI, s. 464.
• SAFEDÎ, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg, el- Vâfî bi’l-vefeyât, thk. Ahmed Arnavut ve Türkî Mustafa, Beyrut 1420/2000.
• SAKKAR, Sâmî, “Muîd”, DİA, C.31, s. 86-87.
• SA‘LEBÎ, el-Keşf ve’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân, thk. İmâm Ebî Muhammed b. Âşûr, Beyrut 2002.
• SEM‘ÂNÎ, Ebû Sa‘d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr et-Temîmî, el-Ensâb, thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî vd., 1382hş 1962.
• ________, et-Tahbîr, thk. Münîre Nâcî Sâlim, Bağdat 1395/1975.
• ________, el-Müntehab min mu‘cemi şüyûhi’l-İmâm, thk. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkadir, Riyad 1417/1996.
• SEM‘ÂNÎ, Ebû’l-Muzaffer Mansûr, Kavâtıü’l-edille fi’l-usûl, thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail eş-Şâfiî, Beyrut 1418/1999.
• SIBT İBNÜ’L-CEVZÎ, Şemsüddîn Ebû’l-Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu b. Abdullah, Mir‘âtü’z-zamân fî târîhi’l-a‘yân, Dımaşk 1434hş/2013.
• SÜBKÎ, Tâcüddîn Abdülvehhab b. Takıyyüddîn, Tabakâtü’ş-şâfi‘îyyeti’l-kübrâ, thk. Mahmûd Muhammed Tanahî- Abdülfettâh Muhammed el- hulv, Kahire 1413hş.
• ______, Mu‘idü’n-ni‘am ve mübîdü’n-nikam, Beyrut 1407/1986.
• SÜBKÎ, Ebü’l-Hasen Takiyyüddîn Alî b. Abdülkâfî, Fetâva’s-Sübkî, nşr. Dârü’l-ma‘arif, ty.
• SÜYÛTÎ, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed el- Hudayrî, Hüsnü’l-muhâdara, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim, Mısır 1967.
• TALAS, M. Asad, Nizamiyye Medresesi ve İslâm’da Eğitim-Öğretim, trc. Sadık Cihan, Samsun 2000.
• TURTÛŞÎ, Ebû Bekr Muhammed b. Muhammed İbnü’l-Velîd, Sirâcu’l-mülûk, Mısır 1289/1872.
• VAHÎDÎ, Ebü’l-Hasen Ali, et-Tefsîrü’l-basît, thk. Câmiatü’l- İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1430hş.
• YÂFİÎ, Ebû Muhammed Afîfüddîn Abdullah b. Es‘ad b. Alî b. Süleymân, Mir’âtü’l-cenân ve ‘ibretü’l- yakzân fî ma‘rifeti havâdisi’z-zamân, Beyrut 1997.
• YAKÛT el-HAMEVÎ, Ebû Abdullâh Şihâbüddin Yâkût b. Abdullah er-Rûmî, Mucemü’l-üdebâ-İrşâdü’l-Erîb ilâ Ma‘rifeti’l-Edîb, thk. İhsan Abbâs, Beyrut 1995.
• YAKÛT el-HAMEVÎ, Ebû Abdullâh Şihâbüddin Yâkût b. Abdullah er-Rûmî, Mu‘cemü’l-büldan, Beyrut 1995.
• YAVUZ, Yusuf Şevki, “Münâzara”, DİA, İstanbul 2020, C.31, s. 574-576.
• YÜCEL, Ahmet, Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi – Hicri İlk Üç Asır, MÜİFV Yay., İstanbul 1996.
• ZEBÎHULLAH, Safâ, Târîh-i Edebiyyât der Îrân ve der Kalemrov-i Zebân-i Fârsî, I, Tahran 1385hş.
• ZEHEBÎ, Ebû Abdullâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ, nşr. Dârü’l-hadis, Kahire 2006.
• _______, Târîhu’l-islâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm, c. XXIV-XXV, nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Beyrut 1992.
• _______, Tezkiretü’l-huffâz, nşr. Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, Beyrut 1998.
• ZERRİNKÛB, Hüseyin, Medreseden Kaçış: İmâm Gazzâlî’nin Hayatı, Fikirleri ve Eserleri, trc. Hikmet Gök, Ağaç Yay., İstanbul 2007.