ÖZBEK TARİHİ VE KÜLTÜRÜNE GENEL BİR BAKIŞ

Yıl 2022, , 749 - 776, 20.07.2022

Saadettin Yağmur Gömeç , Ayşe Gül Fidan

https://doi.org/10.53718/gttad.1115025

Cited By: 1

Öz

Türkistan Türk boyları arasında dilleri ve edebiyatları üzerinde ençok çalışılan etnik gruplardan birisi Özbeklerdir. Bugünkü Özbekistan’ın doğusunda Tacikistan ve Kırgızistan, batısında ve kuzeyinde Kazakistan, güneyinde ise Afganistan ve Tacikistan bulunmaktadır. Aral Gölü, Kazakistan ve Özbekistan içinde kalmaktadır. Amu Derya Nehri’nin bir kısmı Türkmenistan ile olan sınırını teşkil etmektedir. Ülkenin doğusunda Üst Yurt Platosu bulunmakla beraber Turan Çöküntüsü ve Kızıl Kum Çölü önemli bir yer işgal etmektedir. Ayrıca Zerefşan Irmağı da bu ülke toprakları içerisindedir. Ülkenin doğusunda Üst Yurt Platosu bulunmakla beraber Turan Çöküntüsü ve Kızıl Kum Çölü önemli bir yer işgal etmektedir. Tanrı Dağlarının bir ucu Özbekistan’a kadar ulaşmaktadır. Bununla birlikte tarihi belgelerde Çingiz Han’ın ölmeden evvel torunu Şiban’a Uralların doğusu, Aktübe ve Turgay civarlarını yurt olarak verdiği yazılıdır. Dolayısı ile Öz Bek Han’a yardımcı olmaları sebebiyle Şibanlılar ile Öz Bek Han’ın emrindeki kitlelere daha sonradan Özbekler denmeye başlandığını belirtmekte fayda vardır. Bugün Özbekistan Cumhuriyetinde pamuk üretilen toprakların genişliği 30 milyon hektarı aşmaktadır. Pamuk ekilen arazilerin miktarı yiyecek üretiminin artırılması yararına biraz azaltıldı ise de, Özbekistan yönetimi pamuğu ülkenin dünya ekonomisine sunabileceği temel mal olarak görmektedir. Bunun yanısıra hayvancılık da önemli bir gelir kaynağıdır. Özbekistan bütün bu kısa süre içinde birçok yenilik yapmıştır. Herşeyden mühimi kendi parasını tedavüle çıkarmış, yabancı sermayeler ve yatırımcılar teşvik edilmiş, ticaret, bankalar ve sigorta kanunları değiştirilerek, yeniden düzenlenmiştir. Ayrıca Özbekistan coğrafyası Türk dili ve merkezi olması hasebiyle yüzyıllarca Türk kültürünün ve folklorunun gelişmesine yataklık etmiştir. Özbekistan bölgesi, Türkistan’ın eğitim bakımından en köklü yapısına sahiptir. Özellikle bağımsızlıktan sonra Özbekistan’da kültür ve eğitim faaliyetleri çok hızlı gelişmeye başladı. Özbek Türkleri Türk kültürüne bugüne kadar binlerce eser kazandırmıştır. Bugün eski Rus kültür politikaları sebebiyle, Özbek Türklerinin ayrı bir millet olma hevesleri söz konusu ise de, tarihi hakikatler hiçbir zaman değiştirilemez. Sovyet Rusya bütün Türkistan’da olduğu gibi Özbekistan’da da milli bir kimlik yaratmış olmasına rağmen, onlar Türk milli kültürünü özümsemişlerdir. Sovyetlerin dağılmasıyla Özbekler, Rus ve Bolşevik yönetimin baskısından kurtulmuş olmanın verdiği coşku ve heyecanla zaten hiçbir zaman kaybetmedikleri benliklerini daha da güçlendirmek için olanca hızlarıyla köklerine dönmeye yöneldiler. İktisadi zorluklarına rağmen özlerinin ve parlak geçmişlerinin bir parçası olan tarihi yapılarını, mescitlerini, türbelerini, medreselerini tamir ediyorlar, yeni camiler yapıyorlar. Yıllarca süren ateist propaganda kampanyaları sonucu, dini bilgileri eksik kalan eski ve yeni kuşaklara İslâm dininin kurallarını, Kur’an-ı Kerim’in esaslarını öğretmeye çalışıyorlar. Özellikle bağımsızlıktan sonra Özbekistan’da kültür ve eğitim faaliyetleri çok hızlı gelişmeye başladı. Bunun göstergelerinden biri de Türkiye ile yaptıkları eğitim andlaşmalarıdır. Özbekistan egemenlikten sonra 2000 civarında talebesini Türkiye’ye göndermiş, bunlar Türkiye’de iki yıl kadar eğitim almıştır. Özbekistan’ın nüfusu 2020 yılı tahminlerine göre 34.5 milyon civarındadır. Yüzölçümü 447.400 km² olan bu Türk cumhuriyetinin önemli kentleri başşehir Taşkent, Semerkant, Fergana, Buhara, Karşi, Ürgenç, Nukus, Andican ve Namangan gibi yerlerdir. Sınırları içerisinde ayrıca Karakalpak Özerk Cumhuriyeti bulunur ki, 165.000 km² kadar olan bu bölgenin nüfusu da 1.850.000 civarındadır. Özbekistan’da 80’in üzerinde şehir mevcut olup, ülke idari yönden 12 vilayete (oblast) ayrılmaktadır. Yeni bağımsızlık kazanan Türk Cumhuriyetleri arasında Azerbaycan’dan sonra en çok Türk ve Müslüman nüfusa (% 80) sahip ülke Özbekistan’dır.

Anahtar Kelimeler

Türkler, Çingizliler, Altun Orda, Özbek Adı, Özbekler, Özbekistan

OVERVIEW OF UZBEK HISTORY AND CULTURE

Öz

Among the Turkestan Turkish tribes, one of the ethnic groups whose languages and literatures are studied the most is the Uzbeks. There is Tajikistan and Kyrgyzstan in the east of today’s Uzbekistan, Kazakhstan in the west and north, Afghanistan and Tajikistan in the south. A part of the Amu Darya River forms its border with Turkmenistan. While the Ust Yurt Plateau is located in the east of the country, the Turan Depression and the Kızıl Kum Desert occupy an important place. One end of the Tanrı Mountains reaches up to Uzbekistan. However, it is written in historical documents that Chingiz Khan gave his grandson Şiban the east of the Urals, Aktübe and Turgay as a homeland before he died. Therefore, it is worth noting that the people of Şiban and the masses under Öz Bek Han’s command were later called Uzbeks because they helped Öz Bek Han. Today, the width of cotton-producing lands in the Republic of Uzbekistan exceeds 30 million hectares. Although the amount of cotton planted land has been slightly reduced in favor of increasing food production, the government of Uzbekistan sees cotton as the main commodity that the country can offer to the world economy. In addition, livestock is an important source of income. Uzbekistan has made many innovations in this short period of time. Most importantly, it put its own money into circulation, foreign capitals and investors were encouraged, trade, banks and insurance laws were amended and rearranged. Furthermore, the geography of Uzbekistan has harbored the development of Turkish culture and folklore for centuries due to the Turkish language and its center. The Uzbekistan region has the most rooted structure of Turkestan in terms of education. Especially after independence, cultural and educational activities in Uzbekistan began to develop very rapidly. Uzbek Turks have brought thousands of works to Turkish culture so far. Today, due to the old Russian cultural policies, although the Uzbek Turks have aspirations to become a separate nation, historical truths can never be changed. Although Soviet Russia created a national identity in Uzbekistan, as in all Turkestan, they assimilated the Turkish national culture. With the disintegration of the Soviet Union, the Uzbeks, with the enthusiasm and excitement of being freed from the oppression of the Russian and Bolshevik administration, turned to return to their roots at full speed to strengthen their selves that they had never lost. Despite their economic difficulties, they are repairing historical buildings, mosques, tombs, madrasas, which are a part of their essence and bright past, and constructing new mosques. As a result of years of atheist propaganda campaigns, they are trying to teach the rules of the Islamic religion and the principles of the Qur’an to the old and new generations whose religious knowledge is lacking. Especially after independence, cultural and educational activities in Uzbekistan began to develop very rapidly. One of the indicators of this is the education agreements they made with Turkey. After the sovereignty of Uzbekistan, around 2000 students were sent to Turkey, and they received education in Turkey for two years. The population of Uzbekistan is around 34.5 million according to 2020 estimates. The important cities of this Turkish republic with a surface area of 447,400 km² are the capital city Tashkent, Samarkand, Fergana, Bukhara, Karshi, Urgench, Nukus, Andican and Namangan. There is also the Autonomous Republic of Karakalpak within its borders, and the population of this region, which is about 165,000 km², is around 1,850,000. There are over 80 cities in Uzbekistan, and the country is administratively divided into 12 provinces (oblasts). Among the newly independent Turkish Republics, after Azerbaijan, the country with the most Turkish and Muslim population (80 %) is Uzbekistan.

Anahtar Kelimeler

Turks, Genghisans, Golden Horde, Uzbek Name, Uzbeks, Uzbekistan

Kaynakça

• ABDİEVA, R., “Bağımsızlıklarını Kazandıktan Sonra Türk Cumhuriyetlerinin Dil Politikaları ve Türkiye ile Ortak Dil ve Ortak Alfabe Çalışmaları”, Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi, 1/2, Elazığ 2017, ss. 104-119.
• AÇA, M., “Avrasyacı Yaklaşımın Türkiye Çeşitlenmeleri ve Türk Dünyasının Geleceği”, Bağımsızlıklarının 10. Yılında Türk Cumhuriyetleri, Haarlem 2002.
• AÇIK, F., “Özbekistan’da 1909-1917 Yılları Arasında Faaliyet Gösteren Turan Cemiyeti”, Türk Yurdu, C. 25, Ankara 2005.
• Adil Hikmet Bey, Asya’da Beş Türk, haz. Y.Gedikli, İstanbul 1999.
• AKA, İ., “Timur ve Timurlular Devleti”, Tarihte Türk Devletleri, C. I, Ankara 1987.
• AKA, İ., Timur ve Devleti, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000.
• ARABACI, H. Hariçteki Türkistan Dergilerine Göre Basmacılık ve Ermeni Meselesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2021.
• ARAT, R. R., “Türk Şivelerinin Tasnifi”, Türk Dünyası El Kitabı, C. 2, Ankara 1992.
• ARIKLI, E., “Globalleşen Dünyada Türk Dış Politikası ve Kıbrıs”, Beşinci Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi, Celalabad 2007.
• ASLAN, A., Çolpan’ın Köşe Yazıları (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2019.
• AŞİROV, T, ARICAN, O., “A.Gulmuhammedov’a (1885-1931) Göre Türkistan’da Milli Matbuat”, Uluslararası Türk Dünyası Bilimsel Araştırmalar Dergisi, 1/1, Aksaray 2020.
• AVCI, N., “Schuyler’in Seyahatnamesi’ne Göre Ruslar’ın Taşkent’i Ele Geçirişleri ve Çar II. Aleksandır’ın Beyannamesi”, Kırıkkale İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 2/3, Ankara 2017.
• AYDOĞMUŞOĞLU, C., Şah Abbas ve Zamanı, Doktora Tezi, Ankara 2011.
• AYHÜN, E. A., “Anılarla 18 Mayıs 1944 Sürgünü”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. II, Eskişehir 2015.
• AYNURAL, S., KESİCİ, A., “Türk Dünyasının Petrol ve Doğal Gaz Zenginliği”, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, Sayı 49, İstanbul 2005. BACON, E., Esir Orta Asya, Çev. T.Say, İstanbul (tarihsiz).
• BAKACAK, Y.S., Süleyman Demirel Döneminde (1991-2000) Türkiye-Türk Cumhuriyetleri Siyasi İlişkileri, Yüksek Lisans Tezi, Konya 2019.
• BALA, M., “Sovyetler Birliği’nde İslâm Dinine Yeni Hücumlar”, Dergi, 4/13, Münih 1958.
• BALA, M., “Sovyetlerde Nasyonal Komünizm ve Kızıl Turan Efsanesi”, Dergi, 3/10, Münih 1957.
• BALİBEYOĞLU, L., “Büyük Türk Astronomu: Uluğ Bey”, Bilig, S. 6, Ankara 1997.
• BARTHOLD, V.V., Orta Asya Türk Tarihi Dersleri, haz. H. Dağ, Ankara 2004.
• BARTHOLD, W., “17. Asırda Özbek Hanları Saraylarında Merasim”, çev. A.İnan, Makaleler ve İncelemeler, Ankara 1987.
• BARTHOLD, W., “Taşkent”, İslâm Ansiklopedisi, C. 12/1, İstanbul 1979.
• BASHİMOV, G., “Özbekistan Pamuk Sektörünün Rekabet Gücünün Belirlenmesi”, Türk Tarım ve Doğa Bilimleri Dergisi, 2/1, Bingöl 2015.
• BAYRAKTAR, R., “Türkistanlı Aydınlarımızın Siyasi ve Yayın Mücadelesi: Mustafa Çokayoğlu ve Etrafındakiler”, AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 39, Erzurum 2013.
• BAYRAMLI, K., Orta Asya Su Sorunu, Yüksek Lisans Tezi, Bakü 2015.
• BAZARBAYEV, K., “Mustafa Kemal Atatürk’ün Türkistan Milli Birliğini Kurma Çalışmaları ve Buhara Sosyalist Halk Cumhuriyeti İle İlişkileri”, IV. Uluslararası Türkoloji Kongresi Bildirileri, Türkistan 2011.
• BEKBERGENOVA, N., Karakalpakistan Medyası: Dünü ve Bugünü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2016.
• Belgelerle Osmanlı-Türkistan İlişkileri (XVI.-XX. Yüzyıllar), Ankara 2004,
• BENZİNG, J., MENGES, K., “Türk Dillerinin Snıflandırılması”, Tarihi Türk Şiveleri, haz. M.Akalın, Ankara 1988.
• BERBER, O., Kalmuk İstilası ve Türk Dünyasına Etkileri, Doktora Tezi, Ankara 2014.
• BIYIKTAY, H., Timurlular Zamanında Hindistan Türk İmparatorluğu, Ankara 1989.
• BOUVAT, L., “Uluğ Bey”, İslâm Ansiklopedisi, C. 13, İstanbul 1986.
• BRAKER, H., “İslamiyet Sorununun Sovyetlerin İç ve Dış Politikasındaki Yeri”, çev. Y.T.Kurat, ODTÜ Asya-Afrika Araştırmaları, No 7, Ankara 1984.
• BREGEL, Y., An Historical Atlas of Central Asia, Leiden-Boston 2003.
• BROWN, B., “Orta Asya: Beklenmedik Bağımsızlığın İlk Yılı”, çev. O.Bekar, Yeni Forum, 14/287, Ankara 1993.
• BULDUK, R.T., Bağımsız Özbekistan’ın Demokratikleşme Süreci ve Sorunları, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1996.
• BUSHKOVİTCH, P., “Çerkasski Prensleri veya Çerkes Mirzaları Rusya Boyar Eliti İçinde Kabardeyler (1560-700)”, çev. Ö. A. Kurmel, Kafkasya Çalışmaları, 1/2, Kayseri 2016.
• CAFEROĞLU, A., Türk Kavimleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1983.
• CAROE, O., Sovyet İmparatorluğu Sömürülen Topraklar, çev. Z.Yüksel, İstanbul (tarihsiz).
• ÇAĞATAY, T., “Münevver Karı (Kaarî) Abdürreşidoğlu”, Türk Ansiklopedisi, C. 25, Ankara 1977.
• ÇATALKILIÇ, D., “A.A.Rjevusskiy-E.D.Maksimov, Terskoe Kazaçe Voysko, Veçe, Moskva-2014”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, S. 43, Ankara 2014.
• ÇAVUŞOĞLU, Y., “Osmanlı Devletinin Orta Asya Hanlıkları ile Münasebetleri”, Tanıtım Dergisi, S. 91-92, İstanbul 1987.
• ÇELEBİ, E., “Stalin Dönemi’nde Özbekistan’da Eğitimin Genel Durumu (1930-1940)”, International Journal of Volga-Ural and Turkestan Studies, 2/4, Kayseri 2020.
• ÇELİK, M.B., Yarkend Hanlığı’nın Siyasi Tarihi, İstanbul 2013.
• ÇELİK, S., Özbekistan’ın Sosyo-Ekonomik Yapısı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002.
• ÇINAR, G.K., “16-19. Yüzyıllarda Avrupa’da Özbek İmajı”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1/2, Ordu 2017.
• ÇINAR, G.K., Safevi-Özbek İlişkileri ve Osmanlı’nın Tesiri (1524-1630), Doktora Tezi, Afyonkarahisar 2011.
• ÇIRAK, O., Şibani Tarihi-Benai’nin Şiban-namesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2019.
• ÇİÇEK, R., BASHİMOV, G., “Orta Asya’nın Pamuk Ticaretindeki Karşılaştırmalı Üstünlüğünün Belirlenmesi”, Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, 12/28, Zonguldak 2016.
• Defterdar Seyfi Çelebi, Türkistan ve Uzak Doğu Seyahatnâmesi, Haz. S. Acar, İstanbul 2014.
• DEMİRCİ, L., “Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın Kesişimindeki Sorunlu Vadi: Fergana”, Savunma Bilimleri Dergisi, 11/2, Ankara 2012.
• DEVLETŞİN, T., SSCB’de Cilt Lekesi: Türkler, Haz. S. Şimşir, İstanbul 2019.
• Doğu’da Venedik Elçileri: Caterino Zeno ve Ambrogio Contarini’nin Seyahatnameleri, çev. T. Gündüz, İstanbul 2006.
• DÜNDAR, M., Pan-İslamizm’den Büyük Asyacılığa, İstanbul 2006.
• ER, P.D., Bağımsızlık Sonrası Özbekistan’da İslam, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2020.
• EREN, H., “Özbekistan ve Özbekistan S.S.Cumhuriyeti”, Türk Ansiklopedisi, C. 26, Ankara 1977.
• ERŞAHİN, S., “Buhara’da Cedidcilik-Eğitim Islahatı Tartışmaları ve Abdurrauf Fıtrat (XX. Yüzyıl Başları)”, Dini Araştırmaları, 1/3, Ankara 1999.
• ERŞAHİN, S., “Türkistan’ın Verilen Bağımsızlıktan Alınan Bağımsızlığa Yürüyüşü Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 1, Ankara 2003.
• ESHENKULOVA, K., Timurlular Devri Medrese Eğitimi ve Ulûm El-Evâ’il (Matematik, Astronomi, Tıp), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2001.
• FEDENKO, P., “Yeni Tip Koloniyalizmin-Sovyet Koloniyalizminin Ana Hatları”, Dergi, 7/25, Münih 1961.
• GAVAY, S., “1916 Kırgız Ayaklanması”, Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 11, İstanbul 2002.
• GEDİK, Ü., “Fazlullah b. Ruzbihan-i Hunci ve Mihman-name-i Buhara’sı Üzerine Bir Değerlendirme”, İÜ Şarkiyat Mecmuası, S. 32, İstanbul 2018.
• GÖMEÇ, S.Y., “Tarihte ve Günümüzde Özbekistan”, Yeni Forum, 14/287, Ankara 1993.
• GÖMEÇ, S.Y., “Türk Tarihinin Kahramanları 40- Ali Şir Nevai”, Orkun, S. 103, İstanbul 2006.
• GÖMEÇ, S.Y., “Türk Tarihinin Kahramanları: 46- Enver Paşa”, Orkun, S.109, İstanbul 2007.
• GÖMEÇ, S.Y., “Türk Tarihinin Kahramanları: 50- Abdülhamid Süleyman Çolpan”, Orkun, S. 114, İstanbul 2007.
• GÖMEÇ, S.Y., Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Ankara 2018.
• GROUSSET, R., Bozkır İmparatorluğu, çev. M. R. Uzmen, İstanbul 1981.
• Hasan-ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, çev. M. Öztürk, Ankara 2006.
• HATUNOĞLU, N., “Buhâra Emirliği’nin Son Hükümdarı Alim Han’ın Afganistan’da Ölümü ve Sonrasında Yaşanan Gelişmeler”, Asya Araştırmaları Dergisi, 2/2, Ankara 2018.
• HATUNOĞLU, N., “Buhara Hanlığı”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, İstanbul 2016.
• HATUNOĞLU, N., “Buhara’daki Cedidcilik Hareketi ve Yaş Buharalılar”, SÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.38, Konya 2015.
• HATUNOĞLU, N., “Yaş Hiveliler Hareketi ve Hive Hanlığı’ndaki Siyasi Gelişmeler”, Belleten, 79/285, Ankara 2015.
• HAYİT, B., “Sovyet Koloni Siyasetinin Bir Örneği Olmak Üzere Türkistan”, Dergi, 7/25, Münih 1961.
• HAYİT, B., Türkistan’da Öldürülen Türk Şairleri, Ankara 1971.
• HEKİMOĞLU, V.S.F., “Türkistan’da Bütünleşme Düşüncesi”, History Studies, 10/2, Ankara 2018.
• HEPAKTAN, C.E., ÇILBANT, C., “Geçmişten Günümüze Türkiye ile Özbekistan’ın Dış Ticaret İlişkileri”, CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 14/2, Manisa 2016.
• HÜSEYNOV, İ., XVI-XVIII.Yüzyıllarda Rusya’nın Kafkasya’da Yayılmacılık Politikası, Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 2020.
• IVANOV, P.P., Orta Asya Tarihi Üzerine Denemeler, çev. S. Ünal, İstanbul 2020.
• İbn Battuta, İbn Battuta Seyahatnamesi’nden Seçmeler, haz. İ. Parmaksızoğlu, İstanbul 1981.
• İmami, “Hannâme”, çev. O. Ş. Gökyay, Necati Lugal Armağanı, Ankara 1968.
• İskender Bey Münşi Türkmen, Tarih-i Alem Ara-i Abbasi, çev. A. Genceli, C. II, Kısım I, İstanbul 1945.
• İSMAİTULLAYEV, H., “Thoughts About Turkistan Literature”, Umid/Hope, 1/2, New York 1992.
• İYİKAN, N., “Almanca Kaynaklara Göre Aral Gölü (Kumu) Sorununda Rusya Faktörü”, Gazi Akademik Bakış, 6/12, Ankara 2013.
• JUMAEV, E., 19. Yüzyıl Sonu ile 20. Yüzyıl Başında Özbekistan’ın Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010.
• KAFALI, M., “Altun Orda Hanlığı”, Tarihte Türk Devletleri, (1227-1502), C. 2, Ankara 1987.
• KAFALI, M., “Şiban Han Sülalesi ve Özbek Ulusu”, Atsız Armağanı, İstanbul 1976.
• KAFALI, M., “Timur”, İslâm Ansiklopedisi, C. 12/1, 2. Baskı, İstanbul 1979.
• KAFALI, M., Ötemiş Hacı’ya Göre Cuci Ulusu’nun Tarihi, Ankara 2009.
• KAFKASYALI, M. S., TACİBAYEV, R., “Tacikistan: Kurgusal Kuruluştan Kurgusal Politikalara”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XII/1, İzmir 2012.
• KANGAS, R.D., “Özbekistan Orta Asya’nın Güvenliğinde Lider Oluyor”, Yeni Forum, 17/325, Ankara 1996.
• KARA, F., “Harezm (Hive) Halk Cumhuriyeti”, Türkler, C. 18, Ankara 2002.
• KARA, F., “Şir Muhammed Bek ve Fergana Basmacılığındaki Rolü”, Meslek Hayatının 25. Yılında Prof.Dr. Abdulhaluk Çay Armağanı, C. I, Ankara 1998.
• KARA, F., “XV. Yüzyılda Özbekler”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 162, İstanbul 2006.
• KARA, İ., Basmacılık Hareketinde Enver Paşa’nın Rolü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2008.
• KARABEKİR, K., İstiklal Harbimizde Enver Paşa ve İttihat Terakki Erkanı, İstanbul 1967.
• KARABULUT, F., “İktidar ve Meşrulaştırma Mücadelesinin Odağı Orta Asya: Sovyetlerin Dil ve Eğitim Politikaları”, Bilig, S. 50, Ankara 2009.
• KARADAĞ, G., Avrupalı Gezginlerin Seyahatnamelerine Göre 19. Yüzyılda Batı Türkistan Hanlıkları, Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar 2006.
• KARAKAŞ, Ş., “Türkistan Cedit Hareketinin Öncülerinden Müftü Mahmud Hoca Behbudi Efendi (Hayatı ve Eserleri)”, SÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 13, Konya 2003.
• KARASOY, Y., “Mihmân-nâme-i Buhârâ ve Şiban Han’ın Bilinmeyen Üç Şiiri”, SÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.13, Konya 2003.
• KEMAL, C., “Bizi Türkiye’ye Çeken Kardaşlık Duygusu”, Türk Yurtları, S. 3, Ankara 1990.
• KERİMOV, I.A., Uzbekistan The Road of Independence and Progres, Tashkent 1992.
• KESİCİ, A., Dün, Bugün ve Hedefteki Kazakistan, İstanbul 2003.
• KIRCA, U., “Safevi-Buhara Hanlığı Münasebetleri”, Uluslararası Eğitim ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 1/1, Ankara 2019.
• KOÇ, D., “Hive (Harezm) Hanlığı”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, İstanbul 2016.
• KOÇ, D., EREN, S., “Sefername-i Buhara’ya Göre Emir Nasrullah Dönemi İran-Buhara İlişkileri”, Türk Dünyası Araştırmaları, 118/232, İstanbul 2018.
• KOMATSU, H., 20. Yüzyılın Başlarında Orta Asya Türkçülük ve Devrim Hareketleri, Ankara 1993.
• KÖSEOĞLU, T., “Mustafa Çokayoğlu’nun Kaleminden Enver Paşa ve Paşa’nın Şehadeti”, Türkiyat Mecmuası, 28/1, İstanbul 2018.
• KUÇKARTAY, İ., ÖZ, A., “Özbek Edebiyatından Seçmeler II: Çolpan (1897-1938)”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 2, Ankara 1996.
• KURT, D., Özbekistan’ın Geçiş Döneminde Uyguladığı Politikaların Makroekonomik Performansa Etkisi, Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir 2019.
• KUSAEV, K., Özbekistan-Rusya İlişkileri (1991-2019), Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2020.
• KÜLÜNK, F., 19. Yüzyılın İkinci Yarısında İngiltere’nin Afganistan Politikası, Doktora Tezi, Sakarya 2020.
• KYDYRALİEVA, S., Türk ve Rus Kaynaklarına Göre Türkistan’da Basmacı Hareketi (1916–1924), Doktora Tezi, İstanbul 2015.
• MADİYEV, P., 1991 Öncesi ve Sonrası Özbekistan Ekonomisi ve Türkiye Arasındaki İlişkiler, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1995.
• Marco Polo, Marko Polo Seyahatnamesi, C. II, çev. F. Dokuman, İstanbul (tarihsiz).
• MAURACH, R., “Sovyetlerde Milli Hakların Kırkıncı Yıldönümü”, Dergi, 3/10, Münih 1957.
• Mehmed Atıf, Kaşgar Tarihi, haz. İ. Aka, V. Günay, C.Telci, Kırıkkale 1998.
• Mehmet Emin Efendi, İstanbul’dan Orta Asya’ya Seyahat, haz. R.Akdemir, Ankara 1986.
• MERHAN, A., “Tatarların Özbek Edebî Dilinin Oluşumundaki Rolü”, Türkiyat Mecmuası, C. 21, İstanbul 2011.
• Mirza Haydar Duğlat, Tarih-i Reşidî, Çev. O. Karatay, İstanbul 2006.
• Mübarek Galip, Hindistan’da Türk Hükümdarları, haz. S. Y. Gömeç, Ankara 1990.
• MÜMİNOV, İ., Amir Temürning Urta Osiye Tarihida Tutgan Urni ve Roli, Taşkent 1993.
• NAZAROV, N., PETEK, E., DAĞISTAN, S., “Lakaylar ve Dilleri”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 8, Ankara 2019.
• OĞAN, S., “Türk Dünyasının Beşeri ve İktisadi Coğrafyası”, Türk Dünyası Araştırmaları, 80, İstanbul 1992.
• OLGUN, M., “Central Asian Profiles”, Umid/Hope, 1/2, New York 1992.
• OMOROV, T., “Türkistan’daki Özbek Hanlığının Kısaca Tarihi ve Özbek Boyları”, Tubav Bilim Dergisi, 5/2, Ankara 2012.
• ORYNBAYEV, Z., Geçmişten Günümüze Kazakistan-Kırgızistan İlişkileri, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2012.
• ÖZKAN, M., “Bekoviç Gibi Kaybetmek: Aleksandr Bekoviç Çerkasskiy’in 1717 Hive Seferi”, MÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 5/1, İstanbul 2018.
• ÖZTÜRK, G., “Türkistan’da Ceditçilik ve Basın Faaliyetleri”, İletişim Çalışmaları Dergisi, 1/2, İstanbul 2016.
• ÖZTÜRK, Z., Özbekistan’da Dil Politikası: Standartlaşma ve Modernizasyon, Doktora Tezi, Ankara 2020.
• POLAT, G., 1943-1944 Yıllarında Sovyetler Birliğinden Sürgün Edilen Halkların Sürgününün ve Geri Dönüş Düzenlemelerinin Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi; Ahıska, Kırım ve Karaçay-Malkar Sürgünleri Örnekleri, Uzmanlık Tezi, Ankara 2014.
• PULAT, E., Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Orta Asya’da İslam’ın Siyasallaşması: Özbekistan Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2019. RADLOFF, W., Sibirya’dan, çev. A. Temir, İstanbul 1976.
• RASONYİ, L., Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1988.
• ROEMER, H.R., “Timurlular”, İslam Ansiklopedisi, C. 12/1, İstanbul 1979.
• RORLİCH, A.A., “Komünist İdaresinde Volga-Ural Müslümanları”, ODTÜ Asya-Afrika Araştırmaları, No 9, Ankara 1984.
• RYWKİN, M., “İktidar ve Etnik Gruplar: Özbekistan’da Bölge ve İllere Göre Parti Üyelikleri”, çev. C. Özkal, ODTÜ Asya Afrika Araştırmaları, No 38, Ankara 1987.
• RYWKİN, M., Asya’daki Rusya, çev. B. Tanç, İstanbul 1975.
• SARAY, M., “Buhara (Özbek) Hanlığı”, Tarihte Türk Devletleri, C. 2, Ankara 1987.
• SARAY, M., “Dış Türkler”, İslâm Ansiklopedisi, C.12/2, 1988.
• SARAY, M., “Hive Hanlığı”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 18, İstanbul 1998.
• SEFEROV, R., AKIŞ, A., “Sovyet Döneminden Günümüze Ahıska Türklerinin Yaşadıkları Coğrafyaya Göçlerle Birlikte Genel Bir Bakış”, SÜ Türkiyat Araştırmaları, S. 24, Konya 2008.
• SONYEL, S. R., “Enver Paşa ve Orta Asya’da Başgösteren Basmacı Akımı”, Belleten, 54/211, Ankara 1990.
• SÖNMEZ, O., “Atatürk ve Türk Birliği”, Beşinci Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi, Celalabad 2007.
• SPULER, B., İran Mogolları, çev. C. Köprülü, Ankara 1987.
• STACKELBERG, A. von, “Sovyet Koloniyalizmi Problemi Üzerine”, Dergi, 6/12, Münih 1960.
• STACKELBERG, A. von, “Sovyetlerin Komünist Emperyalizmi Tecrübesi ve Sovyetler Birliği’ndeki Müslümanlar”, Dergi, 7/23-24, Münih 1961.
• SÜMER, F., Oguzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları, Ankara 1972.
• ŞAHNAZAROV, B., “Özbekistan’da Kültürel Çoğulculuk”, Avrasya Etüdleri, 3/4, Ankara 1996/97.
• ŞENEL, A., “Sovyetler Birliği’ndeki Türk Cumhuriyetleri”, Yeni Forum, 12/260, Ankara 1991.
• Şeyh Muhammed Bek, Tarih-i Selatin-i Tatar Han, çev. M. A. Erdoğru, A. Değerli, İstanbul 2020.
• ŞIŞMAN, B., Çingiznâme, Etüt Yayınları, Samsun 2009.
• TACMURAT, M., “Sıra Muhiddinov’da mıdır?”, Dergi, 2/6, Münih 1956.
• TEKİN, F., “Özbek Türkçesinin Latin Alfabesi Esasındaki İmlası Üzerine”, Turkish Studies, 3/6, Ankara 2008.
• TEKİN, T., “Orta Asya’da Türk Dilleri”, TÖMER Dil Dergisi, S. 5, Ankara 1992.
• TİMURTAŞ, F. K., “Türkçecilik Cerayanının Tarihi”, Türk Dünyası El Kitabı, C. 2, Ankara 1992.
• TOGAN, Z. V., “Harizm”, İslâm Ansiklopedisi, C. 5/1, İstanbul 1950.
• TOGAN, Z. V., 1929-1940 Seneleri Arasında Türkistan’ın Vaziyeti, İstanbul 1940.
• TOGAN, Z. V., Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981.
• TOPAL, K., 19. Yüzyılda İngiltere’nin Türkistan Siyaseti, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2014.
• TURSUN, H-MOLDABAEVA, D., “Enver Paşa’nın Orta Asya’daki Millî Mücadeleye Verdiği Desteğin Moskova Arşivlerinde Belgelenmesi”, Bilig, S. 68, Ankara 2014.
• TÜRK Ü. U., Safevi Devlet’inin Özbek Hanlıkları ve Babür Devleti ile Siyasi İlişkileri (1526-1722), Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2017.
• TÜRK, F., “Azerbaycan ve Orta Asya’da Değişim Sürecinde Ortaya Çıkan Turancı Siyasi Hareketler (1989-2007)”, Bilig, S. 51, Ankara 2009.
• TÜRK, F., Güneşin Ayaklarındaki Ülke Tacikistan, Ankara 2017.
• ULUDAĞ, İ., Sovyetler Birliği Sonrası Bağımsız Türk Cumhuriyetleri ve Türk Gruplarının Sosyo-Ekonomik Analizi Türkiye ile İlişkileri, İstanbul 1992.
• UULU, A.T., 1916 Kırgız Ayaklanması (Ürkün) Merkezli Tarih Yazıcılığı: Sovyet ve Kırgız Yaklaşımı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2018.
• ÜNAL, F., “Buhara Emirliği’nin Rus İstilasına Uğraması ve Şehzade Katta Töre’nin İsyanı”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, S. 273, İstanbul 2009.
• VURGUN, S.Y., “1916 Türkistan İsyanı”, SÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 40, Konya 2016.
• VURGUN, S.Y., “Buhara Emirliğinin İki Önemli Şehri: Buhara ve Semerkand”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1/1, Ordu 2016.
• WİMBUSH, E., “Sovyet Orta Asyası’nda Soysuzlaştırma Politikası”, çev. Y. Ceylan, ODTÜ Asya-Africa Araştırmaları, No 34, Ankara 1986.
• WRİGHT, R., “Türkistan Raporu”, Yeni Forum, 13/278, Ankara 1992.
• YALÇIN, A., “Atayurt’ta Arayışlar”, Yeni Forum, 13/278, Ankara 1992.
• YALÇIN, N., “Atayurt Özbekistan”, Yeni Forum, 13/278, Ankara 1992.
• YARIMOĞLU, E., Türkistan Milli İstiklal Hareketinde Şir Muhammed Bk, Yüksek Lisans Tezi, Zonguldak 2018.
• YARKIN, İ., “Buhara Halk Cumhuriyeti ve Bunun Ortadan Kaldırılarak Sovyetler Birliğine İlhakı”, Türk Kültürü, 11/124, Ankara 1973.
• YARKIN, İ., “Hive Hanlığının Ortadan Kaldırılarak, Harezm Halk Cumhuriyetinin Kuruluşu ve Sonunda Sovyetler Birliğine İlhakı”, Türk Kültürü, 9/99, Ankara 1971.
• YARKIN, İ., “Türkistan’ın Milliyetçi Şairi Çolpan’ın Belcivan Adlı Ağıt Şiiri”, Türk Kültürü, 11/123, Ankara 1973.
• YARKIN, İ., “Türkistan’ın Milliyetçi Şairi Elbek”, Türk Kültürü, 3/32, Ankara 1965.
• YEŞİLOT, O., ÖZDEMİR, B., “Sovyet Arşiv Belgeleri Işığında Basmacı Hareketi”, Belleten, 85/302, Ankara 2021.
• YILDIRIM, S., EGAMBERDİYEV, M., “Türkistan’ın İşgali ve Sovyetleştirilmesi Sürecinde Ermeniler ve Bölgede Yaptıkları Katliamlar”, Belleten, 85/302, Ankara 2021.
• YILMAZ, M., ATA, F., “Buhara Cumhuriyeti ve Basmacılık Hareketi Hakkında İki Rapor”, SÜ Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 5, Konya 2004.
• YILMAZ, S., “Karakalpak Türkleri ve Bugünkü Karakalpakistan”, Yeni Türkiye, 3/16, Ankara 1997.
• YORULMAZ, O., “Kazaklar ve Kazak Hanlığı”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, İstanbul 2016.
• YÜCEL, C., Dış Türkler, Hun Yayınevi, İstanbul 1976.
• Zahireddin Muhammed Babur, Baburname, haz. R. R. Arat, C. I, Ankara1970.
• ZENKOVSKY, S.A., Rusya’da Pan-Türkizm ve Müslümanlık, çev. İ. Kantemir, İstanbul 1983.
• ZÜNNÜN, V., “Bugünkü Türkistan Edebiyatı”, Dergi, 9/33, Münih 1963.
• “Ozbekskaya Sovyetskaya Sosyalistiçeskaya Respublika”, Bolşaya Sovyetskaya Entsiklopediya, 44, Moskva 1956.
• “Özbekistan’ın Dış Ticareti”, AYÜ Eurasian Research Institute Weekly E-Bulletin, Turkestan 2021.
• “Şeybanî Han”, İslâm Ansiklopedisi, C. 11, İstanbul 1979.