AN EXAMINATION OF THE UNDERGROUND WORLD OF ISTANBUL DURING THE SECOND CONSTITUTIONAL PERIOD: IBNÜ'L HAKKI MEHMED TAHİR'S SEFALETHANELER

Yıl 2022, , 715 - 726, 20.07.2022

Zeynep Akarslan

https://doi.org/10.53718/gttad.1128674

Öz

The XIX century is a historical period in which the Ottoman Empire, which was ruled by absolute monarchy between 1299 and 1876 and had wide borders, had to take a number of political steps for the survival of the state. The changes and transformations that started to take place all over the world since the XVIII century showed themselves in both the political and social fields in the Ottoman Empire. The First and Second Constitutional Periods, which emerged due to these changes and were one of the important events in Ottoman political history, were one of the periods when Ottoman-European relations were at the highest level. While this closeness caused the rapid spread of European culture in the Ottoman geography, the "misery houses" in Istanbul are encountered as the most striking examples of this expansion. İbnü'l Hakkı Mehmed Tahir, who lived during the Second Constitutional Period and shed light on the social and cultural life of the Ottoman Empire with his works, is one of the names that have found fame with his sensitivity and moral understanding of women's rights. İbnü'l Hakkı Mehmed Tahir, whose birth, life and death are not known in the sources, is confused with Mehmed Tahir from Bursa. İbnü'l Hakkı Mehmed Tahir, who published some booklets on social, moral and cultural values, is also the owner of the Hanımlara Mahsus Gazete and Çocuklara Mahsus Gazete, the longest-lived women's magazine published during the Ottoman period. The author aimed to teach a lesson to Turkish society in his work Sefalethaneler,, in which he describes the effects of bad habits on family and community life based on the places where illegitimate relations are established in exchange for money in Istanbul. Based on his work titled Sefalethaneler, and the majority of his works, it is understood that İbnü'l Hakkı Mehmed Tahir gave importance to morality, social change and women's issues. In this study, starting from the work of İbnü'l Hakkı Mehmed Tahir, the political and social face of the period was tried to be understood and the advice given to the Ottoman society through its bad habits was interpreted. It is not possible to limit the rapidly increasing bad habits due to the acquaintance with European culture in the eyes of society to only "misery houses". In a large and important commercial city such as Istanbul, which was one of the most important centers of the period, prostitution, which emerged as a part of social life in every period, was evaluated as a whole with the misery houses. Prostitution, which was on the agenda as a moral "problem" until the Second Constitutional Period, began to be perceived as a "threat" to the general moral understanding since the second half of the XIX century. However, the poverty houses were not the only threats that caused corruption among Ottoman society during this period. Increasing bilateral relations with Europe have had many different effects and consequences, from the daily life of society to lifestyle, from alcohol consumption to the increase in tobacco use. For this reason, throughout the study, the Ottoman State's contacts with Europe and the increasing use of alcohol among the people and the measures taken by the state in this regard were also mentioned and the effects of the Second Constitutional Period on society were tried to be examined in Istanbul. Accordingly, at the end of the text, the form of the work transferred to today's letters is included.

Anahtar Kelimeler

İbnü, Sefalethaneler, İstanbul, II. Constitutional Monarchy, Ottoman Empire

II. MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE İSTANBUL’UN YERALTI DÜNYASINA DAİR BİR İNCELEME: İBNÜ’L HAKKI MEHMED TAHİR’İN SEFALETHANELERİ

Öz

XIX. yüzyıl, 1299-1876 yılları arasında mutlak monarşi ile yönetilen ve geniş sınırlara sahip olan Osmanlı Devleti’nde devletin bekası için bir takım siyasi adımlar atmak zorunda kalınan tarihi bir dönemdir. XVIII. yüzyıldan itibaren tüm dünyada yaşanmaya başlayan değişim ve dönüşümler Osmanlı Devleti’nde de hem siyasi hem de sosyal alanda kendini gösterdi. Bu değişimlere bağlı olarak ortaya çıkan ve Osmanlı siyasi tarihindeki önemli olaylardan biri olan I. ve II. Meşrutiyet, Osmanlı-Avrupa ilişkilerinin en yüksek seviyede olduğu dönemlerden biridir. Bu yakınlık, Avrupa kültürünün Osmanlı coğrafyasında hızla yayılmasına sebep olurken İstanbul’da bulunan “sefalethane”lerle söz konusu yayılmanın en çarpıcı örnekleri olarak karşılaşılmaktadır. II. Meşrutiyet döneminde yaşamış, eserleri ile Osmanlı Devleti’nin toplumsal ve kültürel hayatına ışık tutmuş olan İbnü’l Hakkı Mehmed Tahir, kadın hakları konusundaki hassasiyeti ve ahlâk anlayışı ile şöhret bulmuş isimlerden biridir. Doğumu, hayatı ve ölümü konusunda kaynaklarda kesin bilgi bulunmayan İbnü’l Hakkı Mehmed Tahir, Bursalı Mehmed Tahir ile karıştırılmaktadır. Sosyal, ahlâkî ve kültürel değerlere ait konulardaki bazı kitapçıklar yayınlayan İbnü’l Hakkı Mehmed Tahir aynı zamanda Osmanlı döneminde yayınlanan en uzun ömürlü kadın dergisi Hanımlara Mahsus Gazete ve Çocuklara Mahsus Gazete’nin sahibidir. Yazar, İstanbul’daki para karşılığında gayrimeşru ilişkilerin kurulduğu mekânlardan yola çıkarak kötü alışkanlıkların aile ve toplum hayatına etkilerini anlattığı Sefalethaneler adlı eserinde Türk toplumuna ders vermeyi amaçlamıştır. Sefalethaneler adlı eserinden ve eserlerinin ekseriyetinden yola çıkılarak İbnü’l Hakkı Mehmed Tahir’in ahlâk, toplumsal değişim ve kadın meselelerine önem verdiği anlaşılmaktadır. Bu çalışmada İbnü’l Hakkı Mehmed Tahir’in söz konusu eserinden yola çıkarak dönemin siyasi ve toplumsal çehresi anlaşılmaya çalışılmış, Osmanlı toplumuna kötü alışkanlıkları üzerinden verilen öğütler yorumlanmıştır.
Toplum nezdinde Avrupa kültürüyle tanışmaya bağlı olarak hızla artan kötü alışkanlıkları yalnızca “sefalethaneler” ile sınırlamak mümkün değildir. İstanbul gibi dönemin en önemli merkezlerinden olan büyük ve önemli bir ticaret şehrinde her dönem sosyal hayatın bir parçası olarak ortaya çıkan fuhuş, sefalethaneler ile bir bütün olarak değerlendirilmiştir. II. Meşrutiyet’e kadar ahlâki bir “sorun” olarak gündeme gelen fuhuş, XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren genel ahlâk anlayışına yönelik bir “tehdit” olarak algılanmaya başlanmıştır. Ancak bu dönemde Osmanlı toplumu arasında yozlaşmaya sebep olan tek tehdit sefalethaneler değildir. Avrupa ile artan ikili ilişkilerin toplumun günlük hayatından yaşam tarzına, alkol tüketiminden tütün kullanımının artmasına kadar birçok farklı etkisi ve sonucu olmuştur. Bu sebeple çalışma boyunca Osmanlı Devleti’nin Avrupa ile temasları ve halk arasında artan alkol kullanımı ile devletin bu konuda almış olduğu tedbirlere de değinilerek II. Meşrutiyet döneminin toplum üzerindeki etkileri İstanbul merkezli olarak incelenmeye çalışılmıştır. Buna bağlı olarak metnin sonunda eserin günümüz harflerine aktarılmış şekline yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İbnü’l Hakkı Mehmed Tahir, Sefalethaneler, İstanbul, II. Meşrutiyet, Osmanlı Devleti

Kaynakça

• AKŞİN, Sina, Kısa Türkiye Tarihi, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2007.
• BELLİ, Burcu, Osmanlı’da Fuhuş II. Abdülhamid Dönemi’nde Kayıtlı Fuhuş, Devlet ve Modernlik (1876-1909), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2021.
• ÇABUK, Fehminaz,” Osmanlı Devleti’nde Memurların Müdahil Olduğu Bazı Fuhuş ve Fahişe Meseleleri Üzerine Bir Değerlendirme (1833-1922)”, History Studies, 12/4, 1505-1523.
• ÇAVDAR, Necati – KARCI, Erol, “XIX. Yüzyılın Sonları-XX. Yüzyılın Başlarında Osmanlı Devleti’nde Frengi ile Mücadele Kapsamında Yapılan Yasal Düzenlemeler”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 11/2, 2016, s. 157-175.
• DERE, Mustafa, Yeni Bir Toplum İnşa Etmek İbnü’l Hakkı Mehmed Tahir: Meşrutiyet Hanımları Meşrutiyet Erkekleri, Palet Yayınları, Konya 2020.
• DERE, Mustafa, “İbnü’l Hakkı Mehmed Tahir’in Bir Hikâyesi: “Altın Perisi””, Türklük Bilimi Araştırmaları, 50, 2021, s. 31-46.
• DOĞAN, Cem, Osmanlı’da Cinselliğin Saklı Kıyısı: II. Abdülhamid Dönemi ve Sonrası İstanbul’da Fuhuş, Frengi ve İktidar (1878-1922), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2019.
• DOĞAN, Cem, “İnce Hastalık”: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İstanbul’da Veremin Toplumsal Tarihi (1895-1955), Libra Yayınevi, İstanbul 2020.
• GÜL, Abdulkadir, “XIX. Yüzyılda Erzincan Kazasında Salgın Hastalıklar (Kolera, Frengi, Çiçek ve Kızamık)”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 41, 2009, s. 239-270.
• GÜNDÜZ, Mustafa, “II. Meşrutiyet İdeolojilerinde Sosyoloji ve Geleceğin Toplum Tasavvuru”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, 1/45, 2008, s. 149-170.
• İbnü’l Hakkı Mehmed Tahir, Sefalethaneler, “Tevsi’ Tabaat” Matbaası, 1328.
• İNALCIK, Halil, Has-bağçede ‘ayş u tarab Nedîmler Şâirler Murtibler, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2011.
• İNCE, Erdal, “İkinci Meşrutiyet Döneminde Müskirat ve Müskirat Satan Yabancı Esnafa İzin Verilmesi”, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi, II/5, 2019, s. 411-430.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi (Islahat Fermanı Devri), VII, 6. Bs., Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2003.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi (Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1907)), VIII, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2007.
• KARAY, Refik Halid, Memleket Hikâyeleri, İnkılâp Yayınları, İstanbul 2019.
• KURAN, Ahmet Bedevi, İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, 2. Bs., Kaynak Yayınları, İstanbul 2000.
• ÖZEKMEKÇİ, M. İnanç, “Modern Devlet ve Tıp: II. Abdülhamit Döneminde Frengi ile Mücadele”, Kadın Araştırmaları Dergisi, 10, 2012, s. 83-101.
• RASİM, Ahmed, Fuhşi Atîk (Eski Fuhuş Hayatı), İstanbul Matbaası, İstanbul 1958.
• ŞENEL, Şennur, “19. Yüzyılda Kastamonu Vilayetinde Frengi Hastalığıyla Mücadele”, CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 13/1, 2015, 256-274.
• UZUN, Hakan, “Türk Demokrasi Tarihinde I. Meşrutiyet Dönemi”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi, 6/2, 2005, s. 145-162.
• TELCİ ÖZBEK, Müge, “”Uygunsuz makulesinden kadınlar”: Son Dönem Osmanlı İstanbulu’nda yoksul ve yalnız kadınların kontrolü ve fuhuş”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, 15, 2012, 65-83.
• TEMEL, Mehmet, “Birinci Dünya Savaşı ve Mütareke Yıllarında Türkiye’deki Bulaşıcı ve Zührevi Hastalıklara Karşı Alınan Önlemler”, İlmî Araştırmalar, 6, 1998, 227-243.
• YAKUT, Kemal, Aydın Yetkin, “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Toplumsal Ahlâk Bunalımı”, Kebikeç, 31, 2011, s. 275-307.