GERTRUD BÄUMER’NİN İSTANBUL SEYAHATİ (1918) VE OSMANLI KADIN HAREKETİ

Yıl 2022, , 839 - 848, 20.07.2022

Bilge Karbi

https://doi.org/10.53718/gttad.1129154

Öz

1908 yılında ilan edilen İkinci Meşrutiyet ile başlayan Osmanlı Devleti’nin son dönemine damga vuran özgürlük ve reform talepleri Osmanlı kadın hareketine olumlu katkı yaparak bu alandaki gelişmeleri hızlandırdı. Bu dönemin bir diğer öne çıkan gelişmesi, Balkan Savaşları (1912-1913) Birinci Dünya Savaşı (1914-1918) ve ardından gelen İstiklâl Harbi (1919-1922) ile on yıllık savaşlar dizisidir. Savaş koşulları altında kadınların toplumsal hayattaki rolleri arttığından kadın hareketi de güç kazandı.
Almanya, özellikle 19. yüzyılın son çeyreğinden itibaren Osmanlı Devleti’ne yönelik nüfuz politikasını daha sistemli hale getirdi. Şansölye Otto von Bismarck’ın görev süresinin sonlarına doğru başlatılan girişimler 1888 yılından itibaren, II. Wilhelm’in Alman tahtına çıkmasıyla daha kapsamlı bir hal aldı. Almanya, II. Abdülhamid’in modernleşme taleplerini karşılayacak uzmanlık alt yapısı ve sermayeye sahipti. Bu durum iki imparatorluk arasında iş birliklerini çoğalttı. İş birlikleri, Almanya’nın özellikle İngiltere ve Fransa gibi dönemin emperyalist devletlerinin karşısına rakip olarak çıkmasına neden oldu.
Osmanlı Devleti’nin son dönemi dış politikası ile alakalı çalışmaların odak noktalarından biri olan Almanya ile ilişkiler daha çok askeri, diplomatik ve iktisadi açılardan incelenmiştir. Oysaki Birinci Dünya Savaşı’nda Almanya ile kurulan ittifak kültür, eğitim gibi alanlarda da önemli gelişmelerin yaşanmasını sağlamıştır. Almanya kültür faaliyetlerini Osmanlı Devleti ile ilişkilerinin uzun süreli ve kalıcı olmasına yarayacak bir araç gibi gördü ve Osmanlı’da eğitimin modernleşmesi için faaliyetler yürüttü. Osmanlı kadın hareketinin en talepkâr olduğu bu alanda Alman ve Osmanlı kadın hareketi kesişmektedir. İttihat ve Terakki Cemiyeti, Balkan Savaşları sonrası iktidarı tam anlamıyla ele aldığından kadın hareketi cemiyetin sosyal politik görüşlerine göre şekillendi. Osmanlı Devleti’nin son döneminde kadınlar toplumsal hayatta ve meslek, eğitim alanlarında daha görünür hale geldi.
Avrupa’da kadınların hak mücadelesi çok daha eskiye dayanmaktadır. Almanya’da kadın hareketi 19. yüzyılın ilk çeyreğine kadar uzanmaktadır. Eğitim hakkını elde etme mücadelesi bu alanların başında gelir. Dolayısıyla Almanya’da öğretmenlik kadın hareketinde öne çıkan meslek koludur. Almanya Osmanlı kültür politikaları konusunda Türk kadınının geleceği ile yakından ilgilenmiştir. Savaşın son yılında İstanbul’a gelerek Dârülfünun’da Türk Kadın Hareketi (Türkische Frauenbewegung) başlıklı bir konuşma yapan Alman kadın hareketinin öncülerinden Dr. Gertrud Bäumer’in konuşması Alman kültür politikası için bir örnektir. Bäumer’nin Almanya’da Ernst Jäckh, Friedrich Naumann gibi Alman emperyalist politikasını destekleyen liberallerle kurduğu ilişki onun İstanbul seyahatinin politik bir yönünü de göstermektedir. Özellikle Ernst Jäckh, Osmanlı Devleti ve Almanya kültür iş birliklerinin yürütülmesinde ilk sırada gelen isimdir. Savaş zamanı çok defa İstanbul’a geldi, Osmanlı Devleti’nin geleceği ile alakalı çeşitli kitaplar kaleme aldı. Onun desteği ile gerçekleşen bu seyahat Alman emperyalizmin ideolojik boyutuna da ışık tutmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kadın Hareketi, Birinci Dünya Savaşı, Almanya, Eğitim-Kültür, Sosyal Tarih.

GERTRUD BÄUMER’S TRAVEL TO ISTANBUL (1918) AND THE OTTOMAN WOMEN’S MOVEMENT

Öz

The demands for freedom and reform that marked the last period of the Ottoman Empire, which started with the Second Constitutional Monarchy in 1908, also contributed positively to the Ottoman women's movement and accelerated the developments in this field. Another prominent development of this period is the 1912-1913 Balkan Wars, First World War of 1914-1918 and War of Independence (1919-1922) that followed. As women's role in social life increased under war conditions, the women's movement gained strength.
Germany, especially since the last quarter of the 19th century, made the Ottoman Empire's policies of influence more systematic. Initiatives, that initiated towards the end of Chancellor Otto von Bismarck's term began in 1888. It became state policy with Wilhelm's ascension to the German throne. Germany, had the expertise and capital to meet the modernization demands of Abdulhamid the Second. This situation increased the cooperation between the two empires. Cooperation caused Germany to appear as a rival to the imperialist states of the period, especially England and France.
Relations with Germany, which is one of the focal points of studies related to the last period of the Ottoman Empire, have been studied mostly from military and economic perspectives. However, the alliance established with Germany during the First World War has led to important developments in areas such as culture and education. Germany used cultural activities as a tool that would help its relations with the Ottoman Empire to be long-term and permanent. Germany carried out some activities for the modernization of education in the Ottoman Empire as an extension of its cultural policy. Therefore, in the field of education, where the women's movement was strongest, Germany and the Ottoman women's movement had a common ground. The Committee of Union and Progress took over the power after the Balkan Wars. In the last period of the Ottoman Empire, women became more visible in social life and education.
The struggle for women's rights in Europe goes back much further. The women's movement in Germany dates back to the first quarter of the 19th century. The struggle for the right to education is one of these areas. Almanya’da öğretmenler kadın hareketinde öne çıkan meslek koludur. Therefore, Germany was closely interested in the future of Turkish women in terms of Ottoman cultural policies.
In the last year of the war, Dr. Gertrud Bäumer's speech (Türkische Frauenbewegung) is an example of German cultural policy. Since Bäumer's relationship with liberals in Germany who support German imperialist policy such as Ernst Jäckh and Friedrich Naumann also shows a political aspect of his Istanbul trip. Especially, Ernst Jäckh is the first person to carry out cultural cooperation between the Ottoman State and Germany. He came to Istanbul many times during the war and wrote various books about the future of the Ottoman Empire. This trip also sheds light on the ideological dimension of German imperialism.

Anahtar Kelimeler

Women Movement, First World War, Germany, Education-Cultur, Social History

Kaynakça

• Ahmet Emin, “Kadın Vatandaş”, Vakit, 30 Mart 1917, s. 1.
• BÄUMER, Gertrud, “Die türkischen Frauen im Weltkrieg: Eindrücke aus Konstantinopel”, Deutsch-Türkische Vereinigung, Nr. 3, Mayıs 1918
• BÄUMER, Gertrud, “Frauenbewegung und Nationalbewusststein”, Die Frau, Sayı:20, 1913
• BÄUMER, Gertrud, “Wir Frauen”, Die Frauenfrage, 16. Cilt, Sayı 9-10, 16 Ağustos 1914.
• JÄCKH, Ernst, “Gertrud Bäumer in Konstantinopel”, Deutsch-Türkische Vereinigung, Nr. 3, Mayıs 1918, s. 77-78.
• ADIVAR, Halide Edipf, Das Neue Turan: ein türkisches Frauenschicksal, çev. Friedrich Schrader, Verlag Gustav Kiepenheuer, Weimar, 1916.
• BÄUMER, Gertrud, Goethes Satyros: Eine Studie zur Entstehungsgeschichte, B. G. Teubner Verlag, Leipzig, 1905.
• ÇAKIR, Serpil, Osmanlı Kadın Hareketi, Metis yay. İstanbul, 2016.
• DUMANOĞLU, Ceylan, YETİŞGİN Sevim, Memet, “Taşrada Darülmuallimatların Açılışı ve Tarihsel Gelişimi”, Turkish History Educational Journal, Cilt:8, Sayı:1, 2019.
• EBERHARD, Otto, “Frauenbildung in der Türkei”, Frauenbildung: Zeitschrift für die Gesamte Interessen des Weiblichen Unterrichtswesens Cilt: 17, Sayı: 10 (Dec 5, 1918) S. 217-227.
• GENCER, Mustafa, Jön Türk Modernizmi ve Alman Ruhu: 1908-1918 Dönemi Türk-Alman İlişkileri ve Eğitim, İletişim yayınları, İstanbul, 2015.
• GEORGE Griffin, Ernst Jäckh and the Search for German Cultural Hegemony in the Ottoman Empire, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bowling Green State University, 2009.
• HOOCK-DEMARLE, Marie-Claire, “Almanya’da Okuma ve Yazma” Kadınların Tarihi: Cilt IV: Devrimden Dünya Savaşına Feminizmin Ortaya Çıkışı, yay. haz. Georges Duby, Michelle Perrot, çev. Ahmet Fethi, İş Bankası Kültür yay. İstanbul 1993.
• JÄCKH, Ernst, Der auftsteigende Halbmond: Beiträge zur türkischen Renaissance, Buchverlag, Berlin 1911.
• JÄCKH, Ernst, Der Goldene Pflug: Lebensernte eines Weltbürgers, Deutsche Verlags Anstalt, Stuttgart, 1954.
• JÄCKH, Ernst, Yükselen Hilal, çev. Perihan Kuturman, Temel Yay. İstanbul 1999.
• KARBİ Bilge, İmparatorlukların Dağılma Sürecinde Osmanlı Devleti ve Avusturya’da Kadın Hareketi, Belgi Dergisi, Sayı:21, 2021, s. 397-417.
• KURNAZ, Şefika, Yenileşme Sürecinde Türk Kadını: 1839-1923, Ötüken Yay. İstanbul 2011.
• MAZON, Patricia “Das akademische Bürgerrecht und die Zulassung von Frauen zu den deutschen Universitäten 1865-1914”, Bulletin Texte, Sayı:23, 2001.
• NAUMANN Friedrich, Asia, Verlag der “Hilfe” Berlin-Schöneberg, 1901.
• ÖZÇALIK, Sevil, Promoting an Alliance, Furthering Nationalism, Klaus Schwarz Verlag, 2018.
• ÖZTÜRK, Cemil “Darülmuallimat”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul, 1993.
• PALETSCHK, Sylvia, “Frauen im Umbruch: Untersuchungen zu Frauen im Umfeld der deutschen Revolution von 1848/49”, Frauengeschichte gesucht – gefunden? Auskünfte zum Stand der historischen Frauenforschung, yay. haz. Beate Fieseler, Köln: Böhlau, 1991, S. 47-64, (Sonderdrucke aus der Albert-Ludwigs-Universität Freiburg).
• SCHASER, Angelika, “Women in a Nation of Men. The Politics of the League of German Women’s Associations (BDF) in Imperial Germany, 1894-1914”, Gendered Nations. Nationalism and Gender Order in the Long Nineteenth Century, yay. haz. Ida Blom, Karen Hagemann, Catherine Hall, Oxford, New York 2000, s. 249-268.
• TOPRAK, Zafer, Türkiye’de Kadın Özgürlüğü ve Feminizm (1908-1935), Tarih Vakfı, İstanbul 2014.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt:1, İletişim Yay. İstanbul.
• ULRICH, Volker, Die nervöse Grossmacht: 1871-1918, Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main 2010.
• ÜNLÜ, Adviye Damla, “Uluslararası İlişkilerde Kadınların Barış̧ Hareketi: Barış ve Özgürlük için Uluslararası Kadın Birliği”, İstanbul Üniversitesi Kadın Araştırmaları Dergisi, Sayı:20, 2020, s. 107-128.
• Baş, Fazıl, “Sosyal Liberal Bir Alman Milliyetçisi: Friedrich Nauman”, http://www.cihanharbi.com/sosyal-liberal-bir-alman-milliyetcisi-friedrich-naumann/
• Friedrich Naumann: ein Leben für die Freiheit, yay. haz. Friedrich-Naumann-Stiftung für die Freiheit, Ağustos, 2019. https://www.freiheit.org/de/deutschland/friedrich-naumann-ein-leben-fuer-die-freiheit-0
• Wolff, Kerstin, “Die Frauenbewegung organisiert sich”, 2008, ,https://www.bb.de/gesellschaft/gender/frauenbewegung/35256/aufbauphase-im-kaiserreich?p=all
• Wolff, Kerstin, “Eine Lehrerin in der bürgerlichen Frauenbewegung”, 2009, S. 3-4. https://www.bpb.de/gesellschaft/bildung/zukunft-bildung/194933/helene-lange