MÖ I. BİNDEN MS VII. YÜZYILA KADAR TOHÂRİSTAN’IN SİYASİ TARİHİ

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 1, 1 - 12, 20.01.2019

Hasan Bayburtluoğlu

Öz

Tohâristan bölgesi, siyasi,
sosyokültürel ve iktisadi bakımdan oldukça önemli bir bölgedir. Bölgeyi siyasi
olarak ele aldığımızda birçok devletin geçişine imkân sağlayan stratejik bir
yapıya sahip olduğunu görmekteyiz. Tohâristan, sadece toplulukların
hareketliliğine değil, aynı zamanda devletlerin uzun dönemli hâkimiyetlerine de
sahne olmuştur. Bölgenin, kuzeyde Maveraünnehir bölgesi, güneyde Hind
coğrafyası, batıda İran coğrafyası, doğuda ise İç Asya’ya geçiş sağlama
potansiyeline sahip olduğunu görüyoruz. Tohâristan’ın siyasi tarihine birçok
devlet etki etmiştir. Bölgenin ismi de bu münasebetle ortaya çıkmıştır. Zira
Tohâristan ismi (Tohâr yurdu), Doğu Türkistan’dan bölgeye gelip hâkimiyet kuran
“Tohâr” isimli bir kavimle bağlantılıdır. Bölgede Tohârîlerden başka, yaşadıkları
çağın büyük devletleri arasında gösterilen; Akhamenid İmparatorluğu, Baktriya
Grek Krallığı, Kuşan Devleti, Eftalit Devleti, Sasani Devleti, Gök Türk
Kağanlığı, Emevî ve Abbasî Devletleri hâkimiyet kurmuştur.

Anahtar Kelimeler

Toharistan, Baktirya, Saka, Akhamenid İmparatorluğu, Baktirya Grek Krallığı, Kuşan Devleti, Eftalitler

Kaynakça

• AĞARI, Murat, “İstahrî ve Mesâlikü’l-Memâlik’i”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 4/1, Karabük 2015, s. 80-104.
• AKBULUT, Dursun Ali, Arap Fütuhatına Kadar Maveraünnehir ve Horasan’da Türkler (M.Ö. II – M.S. VII. yy.), (Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1984.
• AKBULUT, Dursun Ali, “Akhunlar (Kionit/Hyon) ve Eftalitler Çağında Maveraünnehir ve Horasan’da Türkler”, Türkler, C. 1, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 1318-1348.
• ALTI, Fazlı, Pers Siyasi Tarihi (M.Ö. 559-330), (Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2013.
• BABAYAR, Gaybullah, “Gök Türk Kağanlığı Döneminde Batı Türkistan Yönetimi”, Türkler, C. 2, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 175-195.
• BARTHOLD, Vasilij Vladimiroviç, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, Haz. Hakkı Dursun Yıldız, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1990.
• DURMUŞ, İlhami, İskitler (Sakalar), Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 2008.
• EBERHARD, Wolfram, Çin’in Şimal Komşuları, çev. Nimet Uluğtuğ, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1996.
• EKREM, Erkin, Hsüan-Tsang’ın Seyahatnamesi’ne Göre Türkistan, (Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2003.
• FOLTZ, Richard C., İpek Yolu Dinleri, Medrese Yayınları, İstanbul 2006.
• FRYE, Richard N., Orta Asya Mirası (Antik Çağlardan Türklerin Yayılmasına), çev. Fisun Tayanç - Tunç Tayanç, Arkadaş Yayınları, Ankara 2009.
• GÖMEÇ, Saadettin, Kök Türk Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 1999.
• GÜNALTAY, Şemseddin, İran Tarihi (Eski Çağlar’dan İskender’in Asya Seferine Kadar), C. I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987.
• GROUSSET, René, Stepler İmparatorluğu, çev. Halil İnalcık, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• HARMATTA J.- Litvinsky, B. A., “Tokharistan adn Gandhara Under Western Türk Rule (650-750)”, History of Civilizations of Central Asia, vol. III, Ed. B.A. Litvinsky-vd., UNESCO Publishing, Paris 1996, s. 358-383.
• HAS, Kenan, “Mezdekiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 29, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, Ankara 2004, s. 523-524.
• İbn Fâkih, Muhtasaru Kitâbi’l-Büldân, çev. Yusuf Ziya Yörükan, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2013.
• İbn Havkal, 10. Asırda İslâm Coğrafyası, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2017.
• İbn Hurdazbih, Yollar ve Ülkeler Kitabı, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2008.
• İstahrî, Ülkelerin Yolları, çev. Murat Ağarı, Ayışığı Yayınları, İstanbul 2015.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2011.
• KALKAN, Tuba, “Bâdgîs’teki Türk Hâkimiyeti” Türk Tarihine Dair Yazılar II, Ed. Alpaslan Demir- vd., Gece Kitaplığı Yayınları, Ankara 2017, s. 487-501.
• KARA, Gülnar, “Tang Hanedanı’nın Türk Topraklarını Hâkimiyeti Altına Alma Çabaları”, Bilig, S. 84, Ankara 2018, s. 45-67.
• KHODZAEV, A., “Svedeniya Kntayskikh İstochiikov o Proiskhozhdenii Yuepan’tsev i Eftalitov”, Problemi Etnogeneza i Etniçeskoy İstorii Narodov Sredney Azii, Ed. Shamsiddin S. Kemoliddin, Lambert Academic Publishing, Saarbücken 2018, s. 81-108.
• KİTAPÇI, Zekeriya, İlk Müslüman Türk Hükümdar ve Hâkanları, Yedikubbe Yayınları, Konya 2004.
• KONUKÇU, Enver, “Akhunlar”, Türkler, C. 1, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 1310-1318.
• KURBANOV, Aydogdy, The Hephthalites: Archaeological and Historical Analysis, (PhD. Thesis), Department of History and Cultural Studies of the Free University, Berlin 2010.
• LİTVİNSKY, B. A., “The Heptalite Empire”, History of Civilizations of Central Asia, vol. III, Ed. B.A. Litvinsky-vd., UNESCO Publishing, Paris 1996, s. 138-154.
• MARTİN, Thomas R., Eski Yunan (Tarihöncesinden Helenistik Çağ’a), çev. Ümit Hüsrev Yolsal, Say Yayınları, İstanbul 2012.
• MIZRAK, Egemen Çağrı, Bozkır Kavimleri (M.Ö. VII. Yüzyıldan M.S. VI. Yüzyılın Ortalarına Kadar Batı Türkistan ve Kuzey Hindistan’daki Bozkırlar), Ötüken Neşriyat, Ankara 2017.
• NARAİN, A. K., “Kuşan Devleti”, Türkler, C. 1, Ed. Hasan Celal Güzel-vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 1300-1310.
• ÖGEL, Bahaeddin, “İlk Töles Boyları”, Belleten, XII/48, Ankara 1948, s. 795-831.
• ÖGEL, Bahaeddin, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, C. I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
• STAVİSKY, Boris Ya, “İpek Yolu ve İnsanlık Tarihindeki Önemi”, Türkler, C. 3, Ed. Hasan Celal Güzel-vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 401-421.
• Târîh-i Sistân, çev. Vural Öntürk, Ayışığı Yayınları, İstanbul 2018.
• TAŞAĞIL, Ahmet, Göktürkler I-II-III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
• TEKİN, Oğuz, Eski Yunan ve Roma Tarihine Giriş, İletişim Yayınları, İstanbul 2012.
• TEZCAN, Mehmet, Kuşanlar Tarihi (Yüeh-chih’lardan Kuşanlara), (Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1996.
• TEZCAN, Mehmet, “Kuşanlar, Akhunlar ve Eftalitler”, Tarihte Türk-Hint İlişkileri Sempozyumu (31 Ekim-1 Kasım 2002), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006, s. 9-57.
• TEZCAN, Mehmet, Klasik ve Ortaçağ Dönemlerinde Karadeniz ve Kafkasya, Serander Yayınları, Trabzon 2012.
• TEZCAN, Mehmet, “Yabgu Unvanı ve Kullanımı (Kuşanlardan İlk Müslüman Türk Devletlerine Kadar)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 48, Erzurum 2012, s. 305-342.
• Ya’kubî, Ülkeler Kitabı, çev. Murat Ağarı, Ayışığı Yayınları, İstanbul 2002.
• YILDIRIM, Kürşat, “Sung Yün’ün Türkistan’daki Seyahati”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXX/1, İzmir 2015), s. 281-300.
• YILMAZ, Ahmet, Arap Fetihlerinden Büyük Selçuklu Hâkimiyetinin Sonuna Kadar Tohâristan, (Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2017.
• YILMAZ, Ahmet, “Tohâristan’ın Adı, Coğrafyası ve Genel Sınırları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 62, Erzurum 2018, s. 337-344.