İKİNCİ DÜNYA SAVAŞINDA MÜTTEFİK KONFERANSLARI VE TÜRKİYE İÇİN ÖNEMİ

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 1, 97 - 126, 20.01.2019

Tuğrul Otaç

Öz

İkinci Dünya Savaşının başlangıcı ile “aktif tarafsızlık” ilkesini strateji edinen Türkiye’nin bu amaç
için hangi yöntemleri belirlediği ve bunları Müttefiklere karşı nasıl uyguladığı sorusu önemli bir nokta
oluşturmaktadır. Savaş süresince hem Müttefik hem de Mihver Devletleri’nden sürekli baskı gören ve
sıkıştırılan Türkiye, bu durumdan kararlı duruşu sayesinde kurtulmayı bilmiş, müttefikleri kendi askeri ve
ekonomik durumunu gerekçe göstererek ikna etmiştir. Savaşın anahtar noktası olan konferanslar
sürecinde, Türkiye ile yapılan Adana ve Kahire Konferanslarının Müttefikler açısından önemi ve
Türkiye’nin burada izlediği politikanın savaş dışı kalmasını sağlaması dikkat çekicidir. Türkiye, Kahire
Konferansı sonrası askeri yardım taahhüdü karşılığında, savaş sonrası düzen içinde kendine bir yer
edinme amacıyla savaşa girmeyi kabul etmiştir. Yalta ve Potsdam Konferanslarında Sovyetlerin Boğazlar
ve Kars-Ardahan illerine yönelik isteklerini, İngiltere ve ABD’nin desteğini alarak etkisiz hale getirmiştir.
Müttefik isteklerine uygun olarak 2 Ağustos 1944’te Almanya ile tüm ilişkilerini kesmiş ve savaş
sonucunun belli olduğu söylenebilecek bir tarih olan 23 Şubat 1945’te ise savaş ilan etmiştir. Bu şekilde
Türkiye, Anadolu topraklarını savaşın yıkıcı etkilerinden korumayı başarmıştır.

Bu çalışmada, İkinci Dünya Savaşı çerçevesinde yapılan konferanslar ve Türkiye’nin buradaki
konumu ele alınmıştır. Bu dönem içerisindeki olaylarla ilgili Başbakan ve diğer yetkililerin
değerlendirmeleri sunularak dış politikanın çerçevesi anlatılmaya çalışılmıştır. Bunun dışında Türk
Basınının da konferanslar hakkındaki açıklamaları yer almıştır. Diğer taraftan Türkiye’nin Müttefik ve
Mihver Devletleri ile yaptığı ihracat ve yardım antlaşmaları çerçevesindeki askeri malzemelere ilişkin
bilgiler, birinci elden kaynaklardan yararlanılarak sunulmuştur. 

Anahtar Kelimeler

İkinci Dünya Savaşı, Türkiye, Almanya, İngiltere, ABD, Sovyetler Birliği, Aktif Tarafsızlık

Kaynakça

• Akşin, Aptülahat, Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi, TTK Yayınları, Ankara1991.
• Akşin, Sina, Kısa 20. Yüzyıl Tarihi, 2. Basım, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
• Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, 11.Baskı, Alkım Yayınevi, İstanbul 1996.
• Arslan, Gürbüz, Şükrü Saraçoğlu’nun Hayatı ve Siyasi Faaliyetleri(1886-1953), Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Doktora Tezi, 2014.
• Atabey, Figen, “İkinci Dünya Harbi Öncesi Türk-İngiliz-Fransız Ortak Deklarasyonu,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.7, S.31, 2014, s.1-11.
• Atlı, Cengiz, “Türkiye’de İkinci Dünya Savaşı Sırasında İngiliz ve Alman Büyükelçilerine Suikast Girişimi,” International Journal of Social Science, S.28., 2014, s.55-71.
• Aydemir, Şevket Süreyya, İkinci Adam II, Üçüncü Baskı, Remzi Kitabevi Yayınları, İstanbul 1975.
• Deringil, Selim, Denge Oyunu İkinci dünya Savaşı’nda Türkiye’nin Dış Politikası, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994.
• Erkin, Feridun Cemal, Dışişlerinde 34 Yıl Anılar-Yorumlar I, 2. Baskı, TTK Yayınları, Ankara 1987.
• Ertem, Barış, “Türkiye Üzerindeki Sovyet Talepleri ve Türk-Sovyet İlişkileri(1939-1947),” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.3, S.11, 2010, s.252-273.
• Gönlübol, Mehmet, Olaylarla Türk Dış Politikası, 9.Baskı, Siyasal Kitabevi Yayınları, Ankara 1996.
• Gücüyener, Nuri, İkinci Cihan Savaşının Avrupa Cepheleri, Gnkur. Bşk. Yayınları, Ankara 1950.
• Gürün, Kamuran, Dış İlişkiler ve Türk Politikası, Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Basın Yüksek Okulu Basımevi, Ankara 1983.
• İlyas Ahmet, Orhan Turan, “İnönü Dönemi Türk Dış Politikası,” Erzurum Atatürk Üniversitesi Atatürk Dergisi, C.1, S.1, 2012, s.319-341.
• Karakaş, Nuri, “Amerikan “Ödünç Verme ve Kiralama” Yardımlarında Türkiye,” Tarih İncelemeleri Dergisi, C.XXIV, S.1, Temmuz 2009, ss.21-52.
• Kavuncu, Sibel, Türkiye-İngiltere İlişkileri 1939-1946, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Kılıç, Murat, Cumhuriyet Gazetesi’ne Göre Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı’na Girişi ve Savaşın Sonuçları, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2010.
• Köse, İsmail, “Yalta ve Potsdam Konferansları: Sovyetler Birliği’nin Türk Boğazlarında Egemenlik Paylaşım Talepleri,” Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S.19, 2015, s.241-276.
• Liebmann, George W, Diplomacy Between The Wars Five Diplomats and Shaping of the Modern World, NY: In the United States and Canada Distributed by Palgrave Macmillan, 2008.
• Metintaş Mustafa Yahya, Mehmet Kayıran, “Refik Saydam Hükümetleri Döneminde Türkiye’nin Dış Politikası,” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.21, S.1, 2011, s.289-313
• Nadi, Nadir, Perde Aralığından, 2. Baskı, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul 1965.
• Oran, Baskın, Türk Dış Politikası I, İletişim Yayınları, İstanbul 2002.
• Önder, Zehra, İkinci Dünya Savaşı’nda Türk Dış Politikası, Bilgi Yayınevi, İstanbul 2010.
• Özdal Barış, R. Kutay Karaca, Diplomasi Tarihi II Yardımcı Ders Notları, Dora Yayıncılık, Bursa 2014.
• Özlü, Hüsnü, “Arşiv Belgelerine Göre İkinci Dünya Savaşı’nda İzmir ve Trakya’nın Savunmasına Yönelik Türk-İngiliz Heyetlerinin Görüşmeleri ve Alınan Önlemler,” ÇTTAD, 2011(Güz), s.73-91.
• Özlü, Hüsnü, “İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’ye Gelen İngiliz Heyetleri ile Yapılan Görüşmeler ve İngiltere’den Alınan Askeri Yardımların Sonuçları,” Atatürk Üniversitesi Atatürk Dergisi, C.2, S.2, 2013, s.57-105.
• Salman, Bora, İspanya’da II.Cumhuriyet ve İç Savaş(1936-1939), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2003.
• Sander, Oral, Siyasi Tarih(1918-1994), 5.Baskı, İmge Kitabevi, Ankara 1996.
• Sipols V, M. Haalamof, İkinci Dünya Savaşı’nın Nedenleri, çev. İzzet Yaşar, Ağaoğlu Yayınevi, İstanbul 1975.
• SSCB Dışişleri Bakanlığı, Stalin, Roosevelt ve Churchill’in Gizli Yazışmalarında Türkiye(1941-1944)(A), çev. Levent Konyar, Havas Yayınları, İstanbul 1981.
• SSCB Dışişleri Bakanlığı, Türkiye’deki Alman Politikası(1941-1943)(B), çev. Levent Konyar, Havas Yayınları, İstanbul 1977.
• Teke, Cevdet, “II. Dünya Savaşı’nda Adana Görüşmeleri ve Etkileri,” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.9, S.45, Ağustos 2016, s.302-310.
• Uçarol, Rıfat, Siyasi Tarih(1789-1994), 4.Baskı, Filiz Kitabevi Yayınları, İstanbul 1995.
• Weisband, Edward, İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası, Milliyet Yayınları, İstanbul 1974.
• Yalçın, Osman, “İkinci Dünya Savaşında İsmet İnönü ve Churchill Arasında Yapılan Adana Görüşmesi,” Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S.47, 2011, s.701-731.
• FO/954/28B/273, “From Foreign Office To Moscow”, No:75.
• FO/954/28B/284, “From Angora To Foreign Office”, No:75.
• BCA.030.01/34.204.1.
• BCA.030.01/34.204.1.2
• BCA.030.01/34.204.1.7.
• BCA.030.10/163.140.18.
• BCA.030.10/169.177.20.1.
• BCA.030.10/169.177.20.3.
• BCA.030.10/52.344.9.
• BCA.030.10/62.419.1.
• BCA.030.18.01.02/88.93.10.
• BCA.030.18.01/95.51.10.
• BCA.030.18.1.2/104.3.38.
• BCA.54242/61.14810.
• BCA.93.107.5.
• BCA.CHP.030.01.42.248.6.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 6. Dönem, 3. Cilt, 22. Birleşim, 5 Haziran 1939.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 6. Dönem, 3. Cilt, 31. Birleşim, 26 Haziran 1939.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 6.Dönem, 14.Cilt, 8.Birleşim, 25 Kasım 1940.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 6.Dönem, 19.Cilt, 69.Birleşim, 25 Haziran 1941.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 6.Dönem, 19.Cilt, 69.Birleşim, 25 Haziran 1941.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 6.Dönem, 27.Cilt, 77.Birleşim, 5 Ağustos 1942.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 7. Dönem, 1. Cilt, 3. Birleşim, 17 Mart 1943.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 7.Dönem, 13.Cilt, 0.Birleşim, 2 Ağustos 1944.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 7.Dönem, 15.Cilt, 19.Birleşim, 3 Ocak 1945.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 7.Dönem, 15.Cilt, 23 Şubat 1945.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 7.Dönem, 17.Cilt, 53.Birleşim, 11 Mayıs 1945.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 7.Dönem, 23.Cilt, 48.Birleşim, 8 Mayıs 1946.
• T.C. Resmi Gazete, S.5154, 9 Temmuz 1942.
• Akşam, 15 Ağustos 1945.
• Akşam, 25 Nisan 1939.
• Bahri Özdeniz, “Sovyet Rusyaya Amerikan ve İngiliz Yardımı Hangi Yol Vasıtası ile Gelir? Rusyanın Coğrafi Vaziyetini Tahlil,” Yeni Sabah, 7 Temmuz 1941.
• İkdam, 26 Haziran 1941.
• Yeni Sabah, 19 Haziran 1941.