TÜRK DESTANLARINDA KUŞ FİGÜRÜ

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 4, 213 - 286, 20.07.2020

Göksu Göner

Öz

Sözlü kültürümüzün önemli eserlerinden biri olan destanlar; içerisinde Türklere özgü inançları, mitolojik unsurları, kültür ve gelenekleri barındırması bakımından Türk tarihinin daha iyi anlaşılması için önem arz etmektedir. Gök, yer-sub ve atalar kültü biçiminde formüle edilen eski Türk inancı, Türk yaşantısının her alanında olduğu gibi destanlarda da sık sık karşımıza çıkmaktadır. Özellikle tabiat kuvvetlerine (yer-sub) ait pek çok unsur, Türklerin destan anlatılarında yer almaktadır. Destanlarda yer-sub kültüne dair anlatıların yoğun bir şekilde işlenmesi eski Türklerin tabiata duyduğu saygıdan kaynaklanmaktadır. Türk destanlarında kendisine geniş bir yer bulan kuşlar, her şeyin başlangıcı olan yaradılışta da yer almaktadır. Yaradılış destanlarında kuşlar, kimi zaman tanrının yanında önemli bir vazife üstlendikleri gibi kimi zaman da tanrının emrine uymayan şeytan ya da bencil varlıklar olarak tasvir edilmişlerdir. İslam dininin kabulü ile başlayan dönemde de Türk mitolojisine ait pek çok unsur, Türk destanları içerisinde yer almıştır. Hatta İslami unsurlar ile birleşerek sözlü edebiyatımızın daha da zenginleşmesini sağlamıştır. Türk destanları içerisinde kuş figürünün ele alındığı bu makalede, Hüma adı verilen mitolojik kuşun yanı sıra kuğu, kaz, tavuk, horoz, guguk kuşu, kırlangıç gibi destanlarda geçen kuşlara da yer verilmiştir. Ayrıca günümüzde kullanılan kuşlarla ilgili bazı deyimlerin hangi destanlardan gelmiş olabileceği hususu üzerinde durulduğu gibi Türk mitolojisi çerçevesinde bu kuş figürlerinin hangi manada kullanılmış olabilecekleri meselesine de değinilmiştir.


Epics, one of the most important works of our verbal culture, are important in terms of understanding Turkish belief, mythology, culture and traditions. Formed in the form of celestial (gök), earth-water (yer-sub) and ancestral cult (atalar kültü), the old Turkish belief is frequently encountered in epics as well as in all areas of Turkish life. Especially many elements belonging to the natural forces (yer-sub) are included in the epic narratives of the Turks. The intense processing of narratives about the earth-water cult in the epics stems from the respect of the old Turks for nature. Birds, which finds a wide place in Turkish epics, are also presented in the creation of the world. Birds in the epics of creation sometimes assumes an important duty alongside the god and sometimes, some birds do not obey God's command and they are portrayed as devil or selfish beings. In the period that began with the adoption of Islam, many elements of Turkish mythology were included in the Turkish epics. In fact, mythological elements combined with Islamic elements and enriched our verbal literature. In this article we examined the bird figure in Turkish epics, including the mythological bird named Huma and the other birds such as swans, geese, chickens, roosters, cuckoo and swallows. In addition, we searched some questions' answers. Which idioms about birds came from Turkish epics? Within the framework of Turkish mythology, in what sense are bird figures used in epics?

Anahtar Kelimeler

Türk Destanları, Mitoloji, Kuş Figürü, Deyim

Teşekkür

Bu çalışmayı hazırlamamda beni teşvik eden saygıdeğer hocam Doç. Dr. Hasan Işık'a teşekkür ederim.

Kaynakça

• ARIKAN, Metin, Kazak Destanları 2, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007.
• ÇEŞMELİ, İbrahim, “Kök Türklerde İkonografik Açıdan Kuş Figürleri”, Art Sanat Dergisi, S. 4, 2015, s. 67-80.
• ÇORUHLU, Yaşar, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2017.
• DEMİRAY, Kemal, Resimli Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1977.
• DOĞAN, İsmail-Nesrin Güllüdağ, Nogay Destanları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2012.
• ERGUN, Pervin, “Bebekleri Dünyaya Leyleklerin Getirdiğine Dair İnancın Türk Mitolojisindeki Kökleri Üzerine”, Milli Folklor, S. 89, 2011, s. 133-146.
• GÖKDAĞ, Bilgehan A.-Kemal Üçüncü, Başlangıcından Günümüze Türk Destanları, Akçağ Yayınları, Ankara 2015.
• ILGIN, Ali, Hakas Destanları 2 Kara Kuzgun, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2008.
• İNAYET, Alimcan, Uygur Halk Destanları 2, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Yayınları, İstanbul 2015.
• KAŞGARLI, Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk, çev. Besim Atalay, C. I-II-III-IV, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
• KURNAZ, Cemal, “Hümâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfı Yayınları, c. 18, İstanbul 1998.
• ORKUN, Hüseyin N., Eski Türk Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1986.
• ÖGEL, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, C. I-II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• RADLOFF, Wilhelm, Sibirya’dan I, çev. Ahmet Temir, Maarif Basımevi, İstanbul 1956.
• ROUX, Jean-Paul, Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, çev. Aykut Kazancıgil, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2005.
• SAMİ, Şemseddin, Kâmûs-ı Türkî, Kapı Yayınları, İstanbul 2013.
• SEVER, Mustafa, “Türk Mitolojisinde Kuşlar”, Millî Folklor Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi, S. 42, Ankara 1999.
• TURNA, Figen, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Milliyet, İstanbul 2003.
• Sözcük anlamı “Destan”, https://www.sozluk.gov.tr 06.12.2019.
• “Uçan Kuştan Medet Ummak” deyimi için bkz: https://sozluk.gov.tr/?kelime= 13.12.2019.
• “Bilge Kağan’ın Hazinesi Günışığına Çıktı” başlıklı haber için bkz: http://www.hurriyet.com.tr/gundem/bilge-kaganin-hazinesi-gunisigina-cikti-10042 13.12.2019.