1950-1980 DÖNEMİ TÜRK-İRAN İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA KURULAN DOSTLUK CEMİYETLERİ

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 4, 471 - 480, 20.07.2020

İbrahim Erdal

Öz

1920-1938 yılları arasında iktisadi, toplumsal ve siyasi alanlarda benzer modernleşme sürecinde olan Türkiye ve İran ilişkileri bölgesel savunma ve işbirliği paktı ve dostluk ziyaretleriyle dostane bir süreç geçirmiştir. II. Dünya Savaşı sürecinde yavaşlayan ilişkiler öğrenci değişimi gibi faaliyetlerle kısıtlı da olsa sürdürülmüştür. Soğuk Savaşın getirdiği şartlar her iki ülkeyi de etkilemiş Demokrat Parti dönemiyle her iki ülke arasındaki ilişkiler yeniden yakınlaşmıştır. 1956 yılında Hükümet yetkilileri, Dışişleri temsilcileri ve eşleri, akademisyenler ve tüccarlar tarafından kurulan “Türk-İran Dostluk Cemiyeti” Türkiye ve İran arasındaki kültür ve eğitim gibi faaliyetleri sürdürmüştür. Türkiye’de yaşanan 1960 askeri müdahalesi sonrasında iki ülke arasındaki ilişkilerin seyri inişli çıkışlı bir süreç yaşamış ancak İran Hükümetinin Milli Birlik Komitesi ile ilgili olumlu beyanatları sonrasında ilişkiler normalleşmiştir. 1967 yılında “Türk-İran Kadınları Dostluk ve Kültür Derneği” kurulmuş 1975 yılında da Türkiye-İran Dostluk ve Kültür Derneği adını alan cemiyet faaliyetlerini sürdürmüştür. Türkiye ve İran’da 1979-1980 yıllarında yaşanan askeri müdahaleler ve rejim değişiklikleri her iki ülke arasındaki ilişkilerin resmi düzeye indirilmesine sebep olmuştur. Ancak bölgenin en eski devlet geleneğine sahip olan her iki ülke, geçmişte olduğu üzere, ortak sorun karşısında işbirliğine gitme ve ortak faaliyet gösterme kabiliyetini bugün itibariyle de göstermektedir. Bu çalışmada, kurulan Dostluk ve Kültür cemiyetlerinin nizamnameleri incelenerek her iki ülke arasındaki ilişkiler değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye-İran Dostluk Cemiyetleri, Soğuk Savaş, Türkiye, İran

Kaynakça

• KAYNAKLAR Arşiv Belgeleri ve Gazeteler Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi; 30.18.1.l/3.26.20. BCA, 30.10.0.0.0/260.753.6 BCA; 30.10.0.0/260.152.5 BCA; 30.18.1.1/6.36.8. BCA; 30.18.1.1/11.47.11. BCA; 5l.0.0.0/65.18 BCA; 30.18.1.1/19.34.3 BCA; 30.10.0.0./261.755.18 BCA; 30.10.0.0/261.757.24 BCA; 30.10.0.0/230.547.9 BCA; 30.18.1.2/46.45.13 BCA; 30.10.0.0/261.759.20 BCA; 30.10.0.0/261.759.12 BCA; 30.10.0.0/261.759.09 BCA; 30. 10.0.0/259.741.27. BCA; 30.l0.0.0/261.759.19. BCA; 30.10.0.0/261.760.9. BCA; 30.10.0.0/261.760.3. BCA; 30.10.0.0/261.760.10. BCA; 30.18.1.2/80.98.13 BCA: 30.18.1.2./154.8.8. BCA: 30.18.1.2./191.75.17 Hâkimiyet‐i Milliye, 9 Temmuz 1922. Hâkimiyet‐i Milliye, 17 Ocak 1923 Cumhuriyet, 7 Temmuz 1931; Cumhuriyet, 19 Haziran 1934 Cumhuriyet, 04 Ekim 1935; Cumhuriyet; 9 Temmuz 1937 Cumhuriyet, 11 Temmuz 1937 Vakit, 10 Temmuz 1931 Vakit, 16 Haziran 1934 Vakit, 20 Ekim 1935 Vakit, 04 Temmuz 1937 Vakit; 10 Temmuz 1937 Vakit; 11 Temmuz 1937 Vakit; 11 Temmuz 1937 Cemiyet ve Dernek Nizamnameleri Türk İran Dostluğu, Türk –İran Dostluk Cemiyeti yayını, İstanbul 1956. Türk-İran Dostluk Cemiyeti Nizamnamesi, İstanbul 1956. Türk-İran Kadınları Dostluk ve Kültür Derneği Tüzüğü, Ankara 1967.
• Kitap ve Makaleler ABRAHAMIAN, Ervand (2009), Modern İran Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara. AHAVİ, Şahruh (1990), İran’da Din ve Siyaset, Yöneliş yayınları, İstanbul. AHMAD Feroz - Bedia Turgay Ahmad (1976), Türkiye’de Çok partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi, 1945–1971, Bilgi Yayınevi, Ankara. AKBAŞ İsmail (2013), Geçmişten Geleceğe Türkiye Pakistan İlişkileri, Zeus Kitabevi, İzmir. ARMAOĞLU Fahir (1995), 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Ankara. CİN Barış (2007), Türkiye‐İran Siyasi ilişkiler (1923–1938), İstanbul. ÇETİNSAYA Gökhan (1999), “Atatürk Dönemi Türkiye‐İran ilişkileri 1926–1938”, Avrasya Dosyası İran Özel Sayısı, V/3. Ankara, s.3. ÇETİNSAYA Gökhan (2002), “Cumhuriyet Dönemi Türkiye‐İran İlişkileri”, Türkler, C.17, s.769–770, Ankara, s.760-770. ERDAL İbrahim (2016), “Erken Cumhuriyet Dönemi (1920-1938) Büyükelçilik Raporlarında Trabzon-Tebriz Transit Yolu Projesi”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi, Yıl:14, Sayı:21, Çanakkale Güz, s.55. ERDAL İbrahim, (2012) “Atatürk Dönemi Türk-İran İlişkileri ve Sadabad Paktı”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, C:9, S:34, Yaz, s.82. ERDAL İbrahim (2015), “Türkiye ve İran Meşrutiyet Süreçlerinde Cumhuriyet üzerine Tartışmalar”, Düşünce Dünyasında TÜRKİZ Siyaset ve Kültür Dergisi, Yıl:6, Sayı:35, Eylül-Ekim , s.9-27. HUMEYNİ Ayetullah (1982), Konuşmalar, İran İslam Cumhuriyeti Büyükelçiliği yayınları, Gaye matbaacılık, Ankara. İran Şahbanusu Farah Pahlovi’nin Özel Koleksiyonu Sergisi (1974), Ankara Nisan. KARA Polat (2010), Türkiye-İran İlişkileri (1923-1960) (2010), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya. KARAOSMANOĞLU Yakup Kadri (1967), Zoraki Diplomat, Bilgi Yayınevi, Ankara. KAYA Mehmet (2017), “Simko Ağa İsyanı’nın Türk-İran İlişkileri Üzerindeki Etkileri (1905-1930)”, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 7, Cilt:7, Sayı:14, Güz, s.203-208. KUDUOĞLU Alptuğ (2019), “İran’da Musaddık Dönemi:1951-1953”, İran Çalışmaları Dergisi, C:2, Sayı: 2, s.56-59 MANSFIELD Peter (1975), Osmanlı Sonrası Türkiye ve Arap Dünyası, İstanbul. METİN Barış (2019), “Türkiye’de Burslu Olarak Okuyan İranlı Öğrenciler (1934-1950)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi (CTAD), Yıl:15, Sayı:30, Güz, s.420-421. METİN, Celal (2011), Emperyalist Çağda Modernleşme; Türk Modernleşmesi ve İran (1800-1941), Phoenix Yayınevi, Ankara. ÖZGİRAY Ahmet (1995), “İngiliz Belgeleri Işığında Türk‐İran Siyasi İlişkileri (1919–1938)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, XI/33, Ankara, s.687. ÖZTURKCİ Alparslan (2017), “Soğuk Savaşın 1950’li Yıllarda Ortadoğu’da Yaşanan Askeri darbelere Etkileri”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C:XVII, S:34, Bahar, s.379 SARAY Mehmet (1999), Türk‐İran İlişkileri, ATAM yayını, Ankara. SARIHAN Zeki (1996), Kurtuluş Savaşı Günlüğü, IV, Sakarya Savaşından Lozan’ın Açılışına (23 Ağustos 1921–20 Kasım 1922), Ankara. SONYEL Salahi L. (1991), Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C. II, Ankara. ŞİMŞİR Bilal N. (1995), Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, C:II, Türk Tarih Kurumu yayını Ankara. TÜRKDOĞAN Berna (2000), Atatürk Dönemi Türkiye Devleti’nin Dış Politikası, Ankara. UYAR, Mazlum (2008), İran’da Modernleşme ve Din Adamları, Emre Yayınları, İstanbul. YAZICI Reşat (1982), Türkiye, İslam Ülkeleri Anlaşmalar ve Mevzuat, Gelişim Matbaası, Ankara. YEŞİLBURSA Behçet Kemal (2010), “Demokrat Parti Dönemi Türkiye’nin Ortadoğu Politikası”, History Studies, C:2, Ortadoğu Özel Sayısı, s.91-93. YEŞİLBURSA Behçet Kemal (2017), Ortadoğu’da Emperyalizm, Sentez Yayıncılık, Bursa. YEŞİLBURSA Behçet Kemal (2011), “Bağdat Paktı (1955-1959)”, Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S:6, s.89.