ÖMER HAN DÖNEMİ HOKAND HANLIĞI (1809-1822)

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 5, 115 - 132, 20.01.2021

Hüseyin Şen

Öz

Hokand Hanlığı’nı 12 yıl idare eden Ömer Han, 1787 yılında dünyaya geldi. Şehzâdeliği döneminde iyi bir eğitim aldı. Bu eğitimi esnasında Arapça ve Farsçayı bütün inceliğiyle öğrenerek doğu edebiyatına merak saldı. Ağabeyi Alim’in Han olmasıyla onun hizmetine girdi ve Alim Han (1799-180)’ın askeri seferlerine katıldığı gibi tecrübe kazanması için Alim Han tarafından Mergilân valiliğine atandı. Mergilân valiliği esnasında dayılarının kızı Mahlar Ayim ile evlendi. Bu evlilikten kendisinden sonra tahta geçecek olan Muhammed Ali ile Sultan Mahmud isminde iki çocuğu dünyaya geldi. Alim Han’a gerçekleştirilen darbe neticesinde 1810 yılında Hokand hükümdarı oldu ve ilk iş olarak darbeci devlet adamlarını ortadan kaldırarak kendi saltanatını kurdu. Kendi saltanatı döneminde devletin sınırlarını genişletmek için askeri seferler tertip etti. Askeri seferlerinin yanı sıra Hanlığın yönetiminde ıslahatlar gerçekleştirdi ve yeni makamlar oluşturdu. Döneminin büyük şairlerinden birisi olan ve Emirî mahlasıyla şiirler kaleme alan Ömer Han’ın saltanat devrinde sanatsal faaliyetlere büyük destek verildi ve Hanlığın başkenti Hokand şehri dönemin sanat merkezlerinden birisi haline getirildi. Bilime verdiği desteğin yanında yeni medreseler, imarethaneler, su kanalları bina edildi ve vakıf müesseseleri kuruldu.

Anahtar Kelimeler

Ömer Han, Hokand Hanlığı, Buhara Emirliği, Emir Haydar

KOKAND KHANETE IN PERIOD OF UMAR KHAN (1809-1822)

Öz

Omar Khan, who ruled the Kokand Khanate for 12 years, was born in 1787. He received a good education while he was a prince. His education, he learned Arabic and Persian very good and became interested in eastern literature. When his brother Alim being the Khan, he entered his service. He participated in the military expeditions of Alim Khan (1799-180). He was appointed as the governor of Mergilân by Alim Khan in order to gain experience. He married Mahlar Ayim, the daughter of his uncles, during the governorship of Mergilân. From this marriage, Muhammed Ali, who will succeed him, and Sultan Mahmud, were born. As a result of the coup against Alim Khan, he became the ruler of Kokand in 1810 and as the first he established his own reign by eliminating the coup statesmen. During his reign, he organized military expeditions to expand the borders of the state. In addition to his military expeditions, he carried out reforms in the administration of the Khanate and established new offices. During the reign of Omar Khan, who was one of the great poets of his period and wrote poems with the pseudonym Emirî, artistic activities were supported and the city of Kokand, the capital of the Khanate, was turned into one of the art centers of the period. In addition to his support for science, new madrasas, water channels were built and foundation institutions were established.

Anahtar Kelimeler

Kokand Khanate, Omar Khan, Bukhara Emirate, Emir Haydar

Kaynakça

• Anonim, Zafername-i Hüsravi, Farsçadan Özbekceye Tercüme eden ve Yayına Hazılaryan Ş. Vahidov, Ş. Cörayev, Tarihiy Miros, Toşkent, 2011.
• Aslan, Üzeyir ,“Han Şair Emîrî’nin Musammatları”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 8, S. 1, s. 4-51.
• Avaz Muhammed Attar Hukandî, Tarih-i Cehânnumây i(Olemni Kürsatuvçi Tarih), Farsçadan Özbekçeye çev. ve yay. haz., Ş. Vahidov, Akademik Yay., Taşkent 2012.
• Babacanov, B.M., Kokandskoe Hanstvo: Vlast’, Politika, Religiya, Yengi Neşr., Yokyo-Taşkent 2010. Bellew, W. H., The History of Kashghar, Foreign Department Press, Calcuta 1875.
• Beysembiev, T.K., Tarihi Şahruhi Kak İstoriçeskiy İstoçnik, İzd. “Nauka”Kazahskoy SSR, Alma-Ata, 1987. Bobobekov, Haydarbek, Kukan Tarihi, Fan va Tehnologiya, Taşkent 2016.
• Boulger, D. C., The Life of Yakup Bek Athalık Ghazi, and Badaulet; Emeer of Kashgar, H. Allen&Co, London 1878. Bulduk, Üçler, Hokand Hanlığı ve İbret’in Fergana Tarihi, Berikan Yayınevi Ankara 2006.
• Çelik, Bilal, “Hokand Hanlığı Siyaset ve Kültür Hayatında Bir Kadın: Mahlar Ayim”, Geçmişten Günümüze Kadın ve Şehir, Ed. Osman Köse, Canik Belediyesi Kültür Yay., Samsun 2016, s. 301-309.
• Çelik, Bilal, “Hokand Hanlığı” Avrasya’nın Sekiz Asrı Çingiz Oğulları, Haz., Hayrunnisa alan, İlyas Kamaloğlu, Ötüken Neşr, İstanbul 2016, s.572-571.
• Çelik, Bilal, 1800-1865 Yılları Arasında Buhara Hanlığı, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Sakarya 2009. Dilşad Tanlangan Asarlar, Yay. Haz. M. Kadirova, Edebiyat va Sanat Neşriyatı, Taşkent 1972.
• Dubovitskii Viktor, Bababekov Khaydarbek “The Rise and Fall of the Khokand Khanate”, Fergana Vally: The Heart of Central Asia, Ed. S. Frederick Starr, New York, 2011. p. 29-69.
• Erkinov, A.,“ Fabrication of Legitimation in the Khoqand Khanate Under the Reign of Umar-Khãn (1225-1237/1810-1822) Place Manuscript of Baktiyãr Nãma Doqãyiqı Samarkandî as a Source of the Legend of Altun Bishik” Tex and Manuscript, V. 19, No.2, December 2013, p. 3-18. Esin, Emel, “Ahmed Yesevî Külliyesi” DİA, C. II, s. 162-163.
• Fletcher, Josep, “The Heyday of the Ch’ing Order in Mongolia, Sinkiang and Tibet”, The Chembrige History of China, V. 10, p. 351-408.
• Gulshonoy, Isabaeva , XIX. Asırda Kukan Hanlığında Medeni Hayat , Mirza Uluğbek Milli Üniversitesi (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Taşkent 2008.
• Howorth, H.H., History of the Mongols From 9th To The 19th Century, C.II, Longmans, Green, and Co, London 1830.
• Hudayarhanzade, Ancum at-Tavarih (Zvezdı İstorii), Fars-Tacik Dilinden Rusça’ya Tercüme ve İzahlar Müellifi Ş. Vohidov, Ş. Elşibaev, Yengi Asr Avlodi Yay. Taşkent 2011.
• Hüseynov, Gurban, Vasiliy Vlademiroviç Barthold (1869-190) Hayatı, Eserleri Ve Orta Çağ Tarih Eğitimine Katkıları, Necmettin Erbakan Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2013.
• İvanov, P.P., Oçerki po İstorii Sredney Azii (XVI-Seredina XIX. v.), İzdatelstvo Vostoçnoy Literaturı, Moskva 1958.
• İvanov, P.P.,Vostanie Hitay-Kıpçakov v Buharskom Hanstve 1821-1825 gg., İzdatelstvo Akademi Nauk SSSR, Moskva 1937.
• Kaiyumov, Pulatjan, Kukand Tarihi Va Onung Edabiyatı (Matarial Va Hotıralar), Tamaddun, Taşkent 2011.
• Kalan, Ekrem, Cungar Hanlığı’nın Siyasi Tarihi, T.T.K., Yay., Ankara, 2008.
• Kamalova, Zebinniso Husayn, Hokand Hanlığı’nın Son Hükümdarı Hüdayar Han ve Dönemi (1845-1875) Ferhana Vadisinde Rus İşgali, Çağaloğlu Yayınları, İstanbul 2020. Türk Kültür Mirasında Kılıç ve Kalem Tutan Hatunlar, Çağaloğlu Yayınevi, İstanbul 2019.
• Karahan Kök, Naciye, “Türkistan Hanlıklarına Ait Belgelerde Geçen Meslek Ve Unvan Adları”, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, S. 2020/15, s.1-30.
• Kayumov, Aziz, Kukan Edebi Muhiti (XVIII-XIX. Asır), Özbekistan SSR Fenler Akademisi Neşriyat, Taşkent 1961.
• Kocasavaş, Yıldız ,Yusuf Emîrî Divanı, Giriş‐Metin‐Sözlük‐Tıpkıbasım, Çantay Kitapevi, İstanbul 2003.
• Koç, Dinçer, Rus Elçilik Raporlarına Göre Hokand Hanlığı, İdeal Kültür&Yayıncılık, İstanbul2015.
• Koldaşev, Şerali, Hokand Hanlığında Uygurlar, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, S.10, Nevşehir 2017, s. 104-112.
• Konukçu, Enver “Sayram Ve Yesi” Milletlerarası Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu Bildirileri (26-29 Mayıs 1993), Yay. Haz., Abdulkadir Yuvalı, Mustafa Argunşah, Ali Aktan, Erciyes Üniversitesi Yay. Kayseri 1993, s.249-253.
• Köktegin, Kazım, Yusuf Emirî Divanı, Giriş‐İnceleme‐Tenkitli Metin‐Sözlük‐Tıpkıbasım, Fenomen Yayınları, Erzurum 2007.
• Kurbanali Hacı Halidoğlu, Tevarih-i Hamse, Kazan 1910.
• Kuropatkin, A.N., Asya’nın Kalbi” Doğu Türkistan Fiziki, Coğrafi, Demografik, Etnografik, Askeri ve İktisadi Yapısı,Yay. Haz. Feyzullah Uygur, İlgi Kültür Sanat, İstanbul 2016. Kurtuluş, Rıza, “Hucend”, DİA, c. 18, s. 272-273.
• Kutlukov, M., “Vzaimootnoşeniya Tsinkogo Kitaya s Kokandskim Hantsom”, Kitay i Sosedi v Novoe Noveyşee Vremya, İzd. “Nauka” Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literaturı, Moskva, 1982.
• Lansdell, Hanry., Chinise Central Asia A Ride to Little Tibet, V.2, Charles Scribner ‘s Son, New Yorke 1894. Levi, Socott C., The Rise And Fall Of Khoqand: Central Asia İn The global Age, University of Pittsburg Press, Pittsburg 2010.
• Macit, Abdulkadir, Başbakanlık Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında XIX. Yüzyıl Osmanlı-Hokand Hanlığı Münasebetleri,Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2008.
• Mahmudov, Şerzodhon, Kukan Honlıgının Mamuriy Başkuruz Tizimi, Özbekitan Respuplikası Fanlar Akademiyasii Tarih Enstituti (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Taşkent 2007. Mahzuni, Ferhana Hanları Tarihi, İstanbul Üniversitesi Kütphanesi, T.2408.
• Meral, Vedat, “Kurbanali Hacı Halidoğlu’nun Tevarih- i Hamse Eserinin Fergana Hanları Kısmının Transkripti Ve Değerlendirilmesi”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ordu 2019.
• Millwaerd, James A. Beyond The Pess Economy, Ethnicity and Empire in Qing Central Asia 1759-1864, Stenford University Press, Stanford, California 1998. Mirza Olim Mahdûm Hoci, Tarih-i Türkistan, Yay. Haz., Ş. Vahidov, Yengi Asr Avlodi, Taşkent 2009.
• Mirzoolim Müşrif, Ansob us-Selatin Va Tavarih ul-Havakin (Kükon Hanlıgı Tarihi), Yay. Haz. Akbar Motgoziev,
• Muhabbat Osmonova, Gafuer Gulam Neşr., Taşkent 1995. Muhammad Umar Kori Umidiy Marğiloniy,Tarihçe-i Turani, Yay. Haz., Ş. Vahidov, Tarihiy Meros, Taşkent 2012.
• Muhammed Hakimhan Töre, Muntahab at-Tevarih (Hukand Va Buhara Tarihi, Seyahat Va Hatıralar), Farsçadan Özbekçeye Çev. ve Yay. Haz., Ş. Vahidov, Yengi Asr Avladı Yay., Taşlent 2010.
• Muhammed Niyâz Hukandî, İbretü’l Havokin (Tarih-i Şahruhi), Fars-Tacik Dilinden Özbekçeye çev ve yay. haz., Ş. Vahidov, Turon Zemin Ziyo, Taşkent 2014. Muhammedcanov, Abdullah, “Taşkent” DİA, C. XL, s. 145-148.
• Muhtarov, A., Dilşad i Yeyo Mesto v İstorii Obşestvennoy Mısli Tadjikskogo Noaroda v IXI Naçelo XX vv, Daniş Yayınevi, Duşanbe,1969.
• Nalivkin, V., Kratkaya İstoria Kokandskogo Hanstva, İmparatorluk Üniversitesi Yay. Kazan 1886. Nettleton, Susanna S., “Ruler, Patron,PoetcUmar Khan In The Blossoming Of The Khanate Of Qoqan, 1800-1820”, International Journal of Turkish Studies, V. 2, N.2, 1981-82, p. 127-140.
• Newby,L.J., The Empire and The Khanate (A Political History of Qing Relations wirh Khoqand c.1760-1860), Brill Leiden Boston 2005.
• Omonov, İzzatillo, Ömer Han Hükümdarlığı Devrinde Hokand Hanlığı’nın Siyasi, İçtimai-İktisadi ve Medeni Ahvali, Namangan Devlet Üniversitesi (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Nemengan 2016. Özbekistan Milliy Ensiklopediyasi, C.III, Devlet İlmiy Neşriyat, Taşkent 2002.
• Saray, Mehmet, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti İle Türkistan Hanlıkları Arasındaki Münasebetler (1775-1875), T.T.K. Yay., 2. Baskı, Ankara 2017.
• Schuyler, Eugene, Turkistan Notes of a Journey in Russian Turkistan, Khokand, Bukhara and, Kuldja, Sampson Low, Marston, Searly&Rivingson C.I, London, 1876.
• Sobolef, L., Lates History of the Khanates of Bokhara And Kokand, Translated from Russian of the “Turkestan Gazette” for 1876, by P. Mosa, Foreign Depertment Press, Calcutta, 1876.
• Stranstvovanie Filippa Efremova v Kirgizckoy Stepi, Buharii, Hive, Persii, Tibet i İndii i Vozvraşcenie ego ottuda çrez Angliyu v Rosiyu, Kazan 1811.
• Sultanov, A., Muhammed Salih Hoca va Uning Tarihi Cedida-i Toşkand Asari, O’zbekiston Yay., Taşkent 2009.
• Şen, Hüseyin Muhammed Ali Han Dönemi Hokand Hanlığı (1822-1842), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2020.
• Şen, Hüseyin , “ Munthab At-Tevarih Ve 19 Yüzyıl Türkistan Tarihi Açısından Önemi”, Türk Dünyası Araştırmaları, C.120, S. 237, 2018, s. 183-204.
• Tagayev, Mairambek “Hokand Hanlığı’nda (1709-1876) Dinî Teşkilat”, Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi, S. 26, 2019, s. 55-73.
• Tagayev, Mairambek, Hokand Hanlığı’nın (1709-1876) Sosyal ve Kültürel Tarihi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2017.
• Tanç, Mustafa, Ömer Han Divanı, İnceleme‐Metin, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van 1994. Taşağıl, Ahmet, “Mergīnân”, DİA, C.29, s. 181.
• Tekin, Ferudun, “Hanlıklar Dönemi Çağatay Edebiyatı”, Turkish Studies, V. 6, 2011, s.1841-1850.
• Thkahiro Onuma, Yoyi Kawahara, Shioya Akifumi, “An Encounter between the Qing Dynesty and Khoqand in 1759-1760: Central Asia in the Mid-Eighteenth Century” Hist. China, 9(3), 2014. p. 384-408.
• Togan, Z. Validi ,17 Kumaltı Şehri ve Sadri Maksudi Bey, Türkistan-Bilig, İstanbul 1934. Tolkun, Selahittin “Son Devir Çağatay Edebiyatının İki Önemli Kadın Şairi: Nâdire ve Üveysi”, İlmî Araştırmalar, 12, İstanbul 2001, s.167-174.
• Travels in the Centrral Assia by Meer Izzat-Oollah in the years of 1812-13, Trasnlate by Captain Hederson, Attached to the Foreing Office of the Goverment of India, Foreing Depertmant Press, Calcuta 1872.
• Uslu, Recep, “Karategin”, DİA, Ek-2, s. 26. Vahidov, Ş., “Kukan Hanlığıdagı Unvan va Mansaplar”, Şark Yulduzı, S.3-4, 1995, s. 214-223.
• Vahidov, Ş., Kukon Honligida Tarihnavislik (Genezisi, Funksiyalari, Namoyandalari, Asarlari), Akademnaşr Yay.,Taşkent, 2010.
• Velihanov, Çokan, Russian in Central Asia, Çev., John and Robert Michell, Edward Stanford, 6 Charing Croos London 1865.
• Velihanov, Çokan, Sobranie Soçineniy v Pyati Tomah, T. 3 Glavnaya Redaksiya Kazahskoy Sovetskoy Ensiklopedii, Alma-Ata, 1985.