HÜLEGÜ’NÜN İLHANLI HANEDANI’NA MEŞRU ZEMİN İNŞAASI

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 6, 241 - 250, 20.07.2021

Çetin Kaya

https://doi.org/10.53718/gttad.914437

Öz

Hülegü’nün Ceyhun Nehri’nin batısına gönderiliş nedeni ve sonrasında üstlenmiş olduğu rol arasında kaynaklarda bir takım çelişkiler bulunmaktadır. Bazı kaynaklar Hülegü’nün bölgeye askeri ve siyasi amaçlar ile geldiğini rivayet etmektedirler. Ama zaman sonra değişen durum neticesinde, Hülegü’yü bölge idaresini üstlenmeye götüren sürecin başladığı görülmektedir. Möngke Kağan’ın ölümü sonrasında Ceyhun Nehri’nin batısı idari anlamda yeni bir sürece girmiştir. Yeni sürecin başlamasında, Möngke Kağan’ın ölümü öncesinde kardeşi Hülegü’ye bölgenin idaresini vermiş olması etkili olmuştur. Bu süreç içerisinde idareyi ele almak isteyen Hülegü’nün, en kuvvetli muhalifleri Çuci hanedanından şehzadeler olmuştur. Sonrasında Büyük Kağanlık için çıkan taht kavgalarının vermiş olduğu fırsatla meseleye Altın Orda hanı Berke’nin de dahil olduğu görülmektedir. Dönemi aydınlatmada önemi role sahip tarihi vesikaların detaylı incelemesi yapılınca Hülegü’nün en erken 1259-1260 yıllarında Ceyhun Nehri’nin batısında hanlık iddiası ile ortaya çıktığı görülmektedir. Verilen bu tarih, birçok kronik ve nümizmatik veri ile de doğrulanmaktadır. Hülegü, hanlık iddiasıyla çıkmış olduğu coğrafyada, verdiği başarılı mücadele ile idareyi eline almayı başarmıştır. Böylece hem kendisinin hem de hanedanının bölge yönetiminde söz sahibi olmasına zemin hazırlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Hülegü, İlhanlılar, Möngke Kağan, Büyük Kağanlık

CONSTRUCTION OF LEGITIMATE GROUND FOR THE ILKHANID DYNASTY OF HULAGU

Öz

There are a number of contradictions in the sources between the reason Hulagu was sent west of the Oxus River and the role he later assumed. Some sources report that Hulagu came to the region for military and political purposes. However, as a result of the changed situation after time, it is seen that the process that led Hulagu to assume the regional administration started. After the death of Mongke Khagan, the west of the Oxus River has entered a new administrative process. The fact that Mongke Khan gave the region administration to his brother Hulagu before his death was effective at the beginning of this new process. The strongest obstacle to Hulagu, who wanted to take over in this process, was the princes from the Jochi dynasty. Afterwards, with the opportunity of the throne fights for the Great Khaganate, it is seen that Berke, the khan of Golden Horde, was also involved in the issue. When the historical documents, which have an important role in illuminating the period, are examined in detail, it is seen that Hulagu emerged at the earliest in 1259-1260 with the claim of khanate in the west of the Oxus River. This date is confirmed by many chronic and numismatic data. Hulagu succeeded in taking over the administration with the successful struggle she gave in the geography where he started out with the claim of khanate. Thus, he prepared the ground for both himself and his dynasty to have a say in the regional administration.

Anahtar Kelimeler

Hulagu, Ilkhanids, Great Khaganate, Mongke Khagan

Kaynakça

• ALÂEDDÎN ATÂ-MELİK CUVEYNÎ, Târîh-i Cihân Guşâ, Neşr. Muhammed Kazvinî, İntişarat-ı Hermes, Tahran 2016.
• AKNERLİ GRİGOR, Okçu Milletin Tarihi, Tr. Hrant D. Andresyan, Yeditepe yay., İstanbul 2012.
• ALLSEN, Thomas T., Mongol Imperialism, University of California Press, London 1987.
• AMİTAİ, Reuven, “The Resolution of the Mongol-Mamluk War”, Mongols, Turks and Others Eurasian Nomads and the Sedentary World, Brill, Leiden 2015, s. 359-390.
• ANONİM, Mongolun Nigoça Tobçiyan, Trs. B. Sumyabaatar, Ulsin Hevleliin Gazar, Ulaanbaatar 1990.
• ANONİM, The Secret History of the Mongols, Tr. Igor de Rachewiltz, Briil, Leiden 2004.
• AŞTEYANİ, Abbas İkbal, Târîh-i Moğol, İntişarat-ı Emir Kebir, Tahran 1987.
• ATWOOD, Cristopher P., Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, Facts on File, Inc, New York 2004.
• BAGA, Mehmet Sami ve YILMAZ, Sadi, “Fuat Sezgin’in Tarih Yazıcılığında Rasathaneler: Meraga Rasatanesi Örneği”, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 9, S. Özel Sayı, Bingöl 2019, s. 121-135.
• BARTHOLD, V. V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, Tr. Hakkı Dursun Yıldız, Kervan yay., İstanbul 1981.
• BLAKE, Robert P. ve FRYE, Richard N., “History of the Nation of the Archers (The Mongols) by Grigor of Akanc Hitherto Ascribed to Malak'ia The Monk: The Armenian Text Edited with an English Translation and Notes”, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 12, No. ¾, Harvard-Yenching Institute, Cambridge 1949, s. 269-399.
• BRETSCHNEİDER, E., Mediaeval Researchers From Eastern Asiatic Sources, Vol. I, Trübner & Co. Ludgate Hill, London 1888.
• CLEAVES, Francis Woodman, “Aqa Minu”, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 24, Harvard-Yenching Institute, Cambridge 1963, s. 64-81.
• CLEAVES, Françis W., “The Mongolian Names and Terms History of the Nation of the Archers by Grigor of Akanc”, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 12, Nu. ¾, Harvard-Yenching Institute, Cambridge 1949, s. 400-443.
• Çin Kaynaklarında Türkistan Şehirleri, Haz. Kürşat Yıldırım, Ötüken yay., İstanbul 2013.
• ÇULUUNİ, Dalai, Mongolin Tüüh (1260-1388), C.III, Tüüh - Arkeologiin Hureelen, Ulaanbaatar 2015.
• D’OHSSON, A. C. M., Moğol Tarihi, Haz. Ekrem Kalan, I.Q Kültür Sanat yay., İstanbul 2014.
• DİLER, Ömer, İlhanlılar İran Moğollarının Sikkeleri, Mas Matbaacılık, İstanbul 2006.
• DJAMAL AL-KARŞİ, İstoriya Kazakistana v Persidskih İstoçnikah Djamal al- Karşi al-Mulhakat Bissurah, C. I, Tr. Ş. H. Vohidova, B. B. Aminova, Daik Pryess, Almatı 2005.
• EL-ÖMERİ, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım, Tr. Ahsen Batur, Selenge yay., İstanbul 2014.
• FESİH HAFİ, Mucmel Fesih, C.II, Neşr. Seyid Muhsin Naci Nasrabadi, İntiaşarat-ı Esatir, Tahran 2009.
• GALSTYAN, A. G., Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, Tr. İlyas Kemaloğlu, Yeditepe, İstanbul 2017.
• GREGORY ABU’L FARAC, Abu’l Farac Tarihi, C.II, Tr. Ömer Rıza Doğrul, TTK, Ankara 1999.
• GROUSSET, Rene, Bozkır İmparatorluğu, Tr. Reşat Uzmen, Ötüken yay., İstanbul 2006.
• HAFIZ EBRU, Zeyl-i Cami’ût Tevârîh-i Reşîdî, Neşr. Hanbaba Beyani, İntişarat-ı Encümen-i Asar-ı Milli, Tahran 1972.
• HAMDULLAH MUSTEVFÎ KAZVİNÎ, Târîh-i Gûzide, Neşr. Abdulhuseyin Nevai, İntişarat-ı Emir Kebir, Tahran 2015.
• HAMDULLAH MÜSTEFİ-Yİ KAZVİNÎ, Târih-i Güzide, Tr. Mürsel Öztürk, TTK, Ankara 2018.
• HAMDULLAH MUSTEVFİ KAZVİNİ, Zafername, Türk İslam Eserleri Müzesi Kütüphanesi, Mikrofilm Arşiv Nu: 1490, Envanter Nu: T 2041.
• JAMBA, Asragç Nertiin Tüüh, Haz. D. Zayaabaatar, Mongol Tüühen Survalç Biçgiin Tsvral, Ulaanbaatar 2006.
• JACKSON, Peter, “The Dissolution of the Mongol Empire”, Central Asiatic Journal, Vol. 22, No. ¾, Leipzig 1978, s. 186-244.
• KİRİŞOĞLU, Alican, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta 2018.
• KORYKOSLU HAYTON, Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, Tr. Altay Tayfun Özcan, Selenge yay., İstanbul 2015.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad, “XIII. Asırda Marâga Rasathanesi Hakkında Bazı Notlar”, Belleten, C. VI, TTK yay., Ankara 1942, s. 207-227.
• LANE, George. “Arghun Aqa Mongol Bureaucrat”, Iranian Studies, C. 32, S. 4, Oxford 1999, s. 459-482.
• LANE, George, Early Mongol Rule in Thirteenth Century Iran, Routledge Curzon Press, London 2003.
• LUBSANDANZAN, Altan Tovç, Haz. Ş. Çoimaa, Mongol Tüühen Survalç Biçgiin Tsvral, Ulaanbaatar 2006.
• MUHAMMED B. ALİ B. TABATABA, Târîh-i Fahri, Tr. Muhammed Vahid Gulpayegani, İntişarat-ı Bengah Tercûme Neşr Ketab, Tahran 1981.
• MUHAMMED BENÂKETÎ, Târîh-i Benâketî, Neşr. Cafer Şear, Encümen-i Asar Mefahir-i Ferhengi, Tahran 2000.
• MAHMUD MİRHAND, Târîh-i Ravzatu’s Safâ, C. VIII, Neşr. Cemşid Keyanfur, İntişarat-ı Esatir, Tahran 2006. MİNHÂC-I SİRÂC EL-CÛZCÂNÎ, Tabakât-ı Nâsîri, Neşr. M. Uyar, Ötüken yay., İstanbul 2016.
• MORGAN David, The Mongols, Basil Blackwell, Cambridge 1986.
• MÜVERRİH KİRAGOS, Ermeni Müelliflerine Göre Moğollar, Tr. Gürsoy Solmaz, Elips Kitap, Ankara 2009.
• MUİNEDDİN NATANZİ, Muntehabû’t Tevârîh-i Muînî, Neşr. Pervin İstahri, İntişatat-ı Esatir, Tahran 2005.
• MÜVERRİH VARDAN, “Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269)”, Tarih Semineri Dergisi, S. 3, Tr. Hrant D. Andreasyan, Milli Mecmua Basımevi, İstanbul 1937, s. 153-244.
• NYAMAA, Badarch, The Coins of Mongol Empire and Clan Tamgha of Khans (XIII-XIV), Admon Print, Ulaanbaatar 2005.
• OKTAY, Hasan, Ermeni Kaynaklarında Türkler ve Moğollar, Selenge Yay., İstanbul 2007.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Hamdullah el-Müstevfî mad.”, DİA, C. 15, TDV yay., İstanbul 1997, s. 454-455.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, “İlhanlılar’da Hükümranlık Telâkkisi ve Hükümdar Algısı”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C. V, S. 1, İstanbul 2018, s. 73-91.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, “Merâga mad.”, DİA, C. 29, TDV yay., İstanbul 2004, s. 162-163.
• PAULENEZ, Krenina Kollmar, Moğollar Cengiz Handan Günümüze, Çev. Hakan Aydın, Runik Kitap, İstanbul 2020.
• PREİSS, Amitai, “İlhan Unvanının Moğollar Arasında İlk Kullanımına Dair Tespitler”, Tr. Mustafa Uyar, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXIX, Nu. 2, İzmir 2014, s. 645-656
• RASHİDUDDİN FAZLULLAH, Jami’u’t-Tawarikh, Tr. W. M. Thackston, Part 2, Harvard University Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Boston 1998.
• REŞÎDUDDÎN FAZLULLAH HEMEDÂNÎ, Câmiu’t Tevârîh, C. I-II, Neşr. Muhammed Ruşen- Mustafa Musevi, İntişarat-ı Elburz, Tahran 1995.
• REŞÎDUDDÎN FAZLULLAH HEMEDÂNÎ, Kitab-ı Nesebname-i Mûluk, Topkapı Sarayı Müzesi III. Ahmed Kitaplığı, Envanter Nu: 2937.
• REŞÎDUDDÎN FAZLULLAH HEMEDÂNÎ, Câmiu’t Tevârîh, Neşr. Behmen Kerimi, İntişarat-ı İkbal, Tahran 2014.
• REŞÎDÜDDİN FAZLULLAH, Câmiu’t-Tevârih (İlhanlılar Kısmı), Tr. İsmail Aka – Mehmet Ersan – Ahmad Hesamipour Khelejani, TTK, Ankara 2013.
• ROSSABİ, Morris, Kubilay Han, Tr. Özgür Özol, Türkiye İş Bankası Kültür yay., İstanbul 2015.
• RYBATZKİ, Volker, Die Personennamen Und Titel Der Mittelmongolischen Dokumente. Publications of the Institute for Asian and African Studies, Helsinki 2006.
• SAGAN SETSEN, Erdeniin Tovç, Haz. M. Bayarsihan, Tüühen Survalç Biçgiin Tsvral, Ulaanbaatar 2006.
• SEYFİ HEREVÎ, Târîhnâme-i Herât, Neşr: Golam Rıza Tebatebayi, İntişarat-i Esatir, Tahran 2005.
• SEZGİN, Fuat, İslam’da Bilim ve Teknik, C. II, TÜBA yay., Ankara 2015.
• SCHURMANN, H. F., “Mongolian Tributary Practices of the Thirteenth Century”, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 19, No. ¾, Harvard-Yenching Institute, Cambridge 1956, s. 304-389.
• SPULER, Bertold, İran Moğolları, Tr. Cemal Köprülü, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1957.
• STEİNHARDT, Nancy Shatzman, Chinese Imperial City Planning, University of Hawai’i Press, Hawaii 1990.
• SUBAŞI, Ömer, “Moğol Neküderîlerin Kökeni ve Faaliyetleri”, Belleten, C. 83, S. 298, Ankara 2019, s. 853-886.
• T’ANG, Ch’i, Moğol Sülalesi Devrinde Türk ve İslam Dünyası ile Temaslarda Bulunan Şahsiyetler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Umumi Türk Tarihi Kürsüsü (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 1970.
• TEMİZSU, Habibe, Cengiz Han Yasası ve Moğol Devletleri Tarihinde Yaşadığı Değişim Yasak, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2018.
• TOGAN, A. Z. V., Umumi Türk Tarihi’ne Giriş, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2020.
• UYAR, Mustafa, “Kubilay Ḫan’ın Hülegü Hanedanlığı’na Karşı Düzenlediği Başarısız Darbe Girişiminin Ana Karakteri: Buka Çīngsāng”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Tr. Erhan Ateş, C. 7, S. 1, İstanbul 2020, s. 217-227.
• VASSÂF, Tahrîr-i Târîh-i Vassâf, Neşr. Abdul Muhammed Ayeti, İntişarat-ı Bonyad-ı Ferheng-i İran, Tahran 1968.
• YUVALI, Abdulkadir, İlhanlı Tarihi, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2017.