TÜRKLERİN AĞAÇ İLE MİTOLOJİK VE TARİHİ BAĞLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 6, 187 - 198, 20.07.2021

Şeyda Büyükcan Sayılır

https://doi.org/10.53718/gttad.940879

Cited By: 4

Öz

Türk mitolojisi ve kültüründe Tanrı'nın yarattığı her şey bir ruha, töze sahiptir. Eski Türk kültüründen bugünkü Anadolu kültürüne uzanan süreçte bu inanç halen devam etmekte ve özellikle tabiattaki canlı cansız her varlığa saygı duyulmaktadır. Yeryüzü, gökyüzü ve yeraltını birbirine bağladığına inanılan ağacın, tüm dünya mitlerinde olduğu gibi Türk kültürü ve mitolojisinde de özel bir yeri vardır. Dalları, gövdesi ve kökleriyle çeşitli Türk mitolojik anlatıların başrolünde yer alır. Kimi zaman yedi ya da dokuz dallı dallarıyla, kimi zaman, evreni çeviren ejderhaların köklerinden beslenmesiyle, kimi zaman da kovuğundan doğan Türklerin atasının eşi kutsal ışıkla Türklerin türeyiş efsanelerinde kozmik bir motiftir. Kutsal bir rahimdir, doğumdur ve yaşamın simgesidir. Ağaç kültü, kozmogonik, kozmolojik ve yeraltı dünyasına ait mitlerde ortak bir motif olup farklı uygarlıkların anlatılarında “Dünya Ağacı veya Hayat Ağacı” şeklinde sıklıkla geçmektedir. Türklerde ise Kutupyıldızı ile bağlantılı olarak geçen kozmik ağaç kültü, Temurkazuk (Demirkazık), Altunkazuk, Altankazguk, Bay Kayınk, Evliya ağaç gibi çeşitli isimlerle anılmaktadır. Ağaç, bu özellikleriyle aynı zamanda Tanrı’ya kurban sunumlarında yapılan spiritüel yolculukların da başlangıç noktası olması açısından ruhların göçtüğü/uçtuğu kozmik bir kapıdır. Uzun yaşamın, huzurun, refahın, sükûnetin ve bereketin simgesidir. Dalları, gökyüzüne uzanır; burası kapısında çift başlı kartalın tünediği Tanrı’nın katıdır. Bu katın koruyucusu ve bekçisi kartaldır. Türk kamlık inanışına göre dokuz dallı ağaçta bulunan kartal yuvaları kamların eğitimlerinde kullanılmaktadır. Kartalın yuvasında bulunduğu süre kadar, kam da namzetlikten bilgeliğe ulaşır. Kartalın ağacın yuvasında kuluçkaya yatma süresi arttıkça koruyucu ve yardımcı ruhları da artar; dolayısıyla bilgeliği artar. Özellikle kamın Tanrı ve ondan sudûr olan göksel ruhlarla olan iletişiminde ağaç bir köprü görevi görür. Kam davullarında kozmik motiflerin yanında ağaç da bulunmaktadır. Dolayısıyla kamlarının hayatının başlangıcında, eğitimlerinde ve ölümlerinde ağaç, önemli bir figürdür. Ölümlerinde davulları parçalanır, ömrünü tamamlar ve kayın ağacının dalına asılır. Bazen de kamın açık bir tabut içinde ağacın dalına konulduğu ve yırtıcı hayvanlar tarafından eti yenildikten sonra ağacın dibine gömüldüğü bilinmektedir. İnanışa göre, demir kartalın içinden doğan, ağacın gövdesinde kartal yuvasında eğitimini tamamlayan kamın ölümünde de ruhu yine ağaç üzerinden göğe yükselir. Eski Türk inanç kültüründe ve şaman memoratlarında yeryüzüne doğru, yeryüzünden de göğe doğru ruh göçlerinin ağaç vasıtasıyla yapıldığı anlatılır. İslamiyetten sonra da bu inancın bir yansıması olarak mezarlara ağaç dikilmeye devam etmektedir. Türk mitolojik anlatılarında ve kam ritüellerinde Akçam, Karaçam, Kayın, Sedir, Çınar, Ihlamur ve Servi ağaçları en çok isimleri geçen ağaç türlerindendir. İslamiyetten sonra ise hurma, elma, nar ve gül ağaçları kullanılmış hatta Osmanlı Devleti’nde düğün ve sünnet alaylarında süslenen ve hurma ağacı anlamına gelen nahıl şenliklerine de sembol olmuştur. Ağaç aynı zamanda devletin kendisi olup mitolojik anlatılarda merkezi otoriteyi simgeleyen bir metafordur. Ata ruhlarının makamı ve hükümdarlık sembolüdür. İslamiyetle birlikte bu kültün kullanılmaya devam ettiği, şekil değiştirerek sanatta ve mimaride devletin sembolü, simgesi ve bir motifi olarak kullanılmaya devam ettiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Kam, Ağaç, Kayın, Demirkazık, Türk Mitolojisi, Çift Başlı Kartal

AN EVALUATION ON THE MYTHOLOGICAL AND HISTORICAL TIES OF TURKS WITH TREE

Öz

Everything created by God in Turkish mythology and culture has a soul and substance. This belief still persists in the period from the old Turkish culture to today's Anatolian culture and especially all living and non-living things in nature are respected. The tree, which is believed to connect the earth, sky and underground, has a special place in Turkish culture and mythology as in all myths of the world. It plays the leading role in various Turkish mythological narratives with its branches, trunk and roots. It is a cosmic motif in the genesis myths of the Turks sometimes as seven or nine branches, sometimes as the dragons that surround the universe feeding on their roots, sometimes as the sacred light, wife of the ancestor of the Turks born out of its hollow. It is a sacred womb, birth and symbol of life. Tree cult is a common motif in cosmogonic, cosmological and underground myths, and it is frequently mentioned as "World Tree or Tree of Life" in the narratives of different civilizations. In Turks, the cosmic tree cult, which is related to the Polar Star, is referred to by various names such as Temurkazuk (Demirkazık), Altunkazuk, Altankazguk, Bay Kayınk, Evliya tree. With these features, the tree is also a cosmic gate through which souls pass in terms of being the starting point of the spiritual journeys made in sacrificial presentations to God. It is the symbol of long life, peace, prosperity, tranquility and abundance. Its branches reach out to the sky; this is the place of God, where the double-headed eagle perches at its door. The guardian of this floor is the eagle. According to the Turkish “shaman” belief, the eagle nests on the trees with nine branches are used in the training of the “shaman”. The longer the eagle incubates in the nest of the tree, the more its protective and helper spirits increase; hence his wisdom increases. Especially in the communication of the shaman with God and the heavenly spirits from him, the tree acts as a bridge. There are trees in shaman drums as well as cosmic motifs. Therefore, the tree is an important figure in the beginning of shamans' life, in their education and in their deaths. When they die, their drums are shattered, they end their life, and they hang on a beech tree branch. Sometimes it is known that the shaman was placed on the branch of the tree in an open coffin and was buried at the bottom of the tree after the flesh was eaten by predators. According to the belief, the soul of the shaman, who was born inside the iron eagle and completed his education in the eagle's nest on the trunk of the tree, also rises to the sky over the tree. In the ancient Turkish belief culture and shaman memorates, it is told that soul transmigrations towards the earth and from the earth to the sky are made by means of trees. As a reflection of this belief, trees continue to be planted in graves after Islam. In Turkish mythological narratives and shaman rituals, white pine, black pine, beech, cedar, plane, linden and cypress trees are among the most mentioned tree species. After Islam, date, apple, pomegranate and rose trees were used and even became a symbol of the “nahıl” festivals, which means date tree, decorated in wedding and circumcision processions in the Ottoman Empire. The tree is also the state itself and is a metaphor that symbolizes the central authority in mythological narratives. It is the seat of ancestor spirits and a symbol of rulership. It has been observed that this cult continued to be used with Islam, changing its shape and continuing to be used as a symbol, and motif of the state in art and architecture.

Anahtar Kelimeler

Shaman, Tree, Beech, Demirkazık, Turkish Mythology, Double-Headed Eagle

Kaynakça

• AND, Metin, “Nahıl”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.6, Ankara 1994, ss. 27-28.
• AND, Metin, “Düğünlerle İlgili Eski Bir Türk Sanatı Nahıl”, Kültür ve Sanat Dergisi, Yıl: 1/3, sy.2, Ankara 1989, ss. 19-25.
• BANARLI, Nihat, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C.I,: Kubbealtı Neşriyatı Yayınları, İstanbul 1976.
• BANG, Wilhelm, ARAT, Reşit Rahmeti, Oğuz Kağan Destanı, Örgün Yayınevi, İstanbul 2012.
• BAYAT, Fuzuli, Türk Mitolojik Sistemi, Kutsal Dişi, Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler, İyeler ve Demonoloji 2, Ötüken Yay., İstanbul 2016.
• BİLGİLİ, Nuray, Türklerde 5 Element, Kripto Yayınları, Ankara 2019.
• BİLGİLİ, Nuray, Türk Mitolojisi, Kripto Yay., Ankara 2017.
• ERGUN, Pervin, “Türk Kültüründe Ruhlar ve Orman Kültü”, Milli Folklor, Yıl. 22, Sayı: 87, İstanbul 2010, ss. 113-121.
• ERGUN, Pervin, Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay., Ankara 2004.
• ERÖZ, Mehmet, Eski Türk Dini (Gök Tanrı İnancı) ve Alevilik-Bektaşilik, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 3. Baskı, İstanbul 1992.
• ESİN, Emel, “Ötüken Yış (Türk Sanatında Ağaçlı Dağ Hakkında Notlar)”, Atsız Armağanı, İstanbul 1976, ss. 147-186.
• ESİN, Emel, İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş (Türk kültürü El Kitabı), Edebiyat Fakültesi Yayınları, seri-2, c.l/b., İstanbul 1978.
• GÖKALP, Ziya, Türk Töresi, İstanbul 1977.
• GÖMEÇ, Saadettin Yağmur, “Uygur Türklerinin Destanlarındaki Tarihi Gerçekler”, Türk Dünyası Araştırmaları (TDA), Mayıs-Haziran 2020, C. 125, S. 246, Ankara 2020, ss. 11-26.
• GÜLENSOY, Tuncer, “Türk Dünyasında ve Anadolu’da Ortak Yer Adları”, Erdem, C.9, S. 26, 1996, ss. 693-710.
• GÜNGÖR, Harun, GÜNAY, Ünver, Türk Din Tarihi, Latin yayınları, İstanbul 1998.
• İNAN, Abdulkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, 6. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006.
• İNAN, Abdulkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm, 3. baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. 1986.
• KALAFAT, Yaşar, Türk Kültürlü Halklarda Pir Kültü, Berikan Yayınları, Ankara 2016.
• KARÇIĞA, Servet, “Dede Korkut Kitabı’nda Ağaç Kavramının Semiyotik ve Semantik Açılımı”, İnternational Journal of Languages Education and Teaching (IJLET), Nisan 2016, V.4, I. 1, ss. 144-159.
• KAŞGARİ, Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk, Tercümesi: Besim Atalay, I-IV (1941-43), Ankara 1941.
• KATİP ÇELEBİ’DEN SEÇMELER, haz. Orhan Şaik Gökyay, MEB: Devlet Kitapları, İstanbul 1968.
• KIYAK, Abdulkadir, “Geleneksel Türk Dininde Ağaç Kültü -Elazığ Kültü-”, İlahiyat Fakültesi Dergisi, S:13, Yıl: 2011/2, İstanbul 2011, ss. 91-104.
• NUTKU, Özdemir, “Nahil”, TDV İslam Ansiklopedisi, TDV İslam Araştırmaları Merkezi, Ankara 2006, ss. 299-300.
• OCAK, Ahmet Yaşar, “Türk Heterodoksi Tarihinde “Zındık, Harici, Rafizi, Mülhid ve ehl-I Bid’at” Terimlerine Dair Bazı Düşünceler”, Yeniçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri:Osmanlı Dönemi, Makaleler-Araştırmalar, Kitap Yayınevi, İstanbul 2011.
• ÖGEL, Bahaeddin, Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), Türk Tarih Kurumu Yay., II. Cilt, Ankara 2002.
• ÖGEL, Bahaedin, Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), I. Cilt, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2003.
• ÖNEY, Gönül, “Anadolu Selçuklu Sanatında Hayat Ağacı Motifi”, Belleten, Cilt XXXII, Sayı 125–128, Ankara 1968, ss. 25-36.
• SAGALAYEV, Andrey Markoviç, Ural-Altay Mitolojisinde Arketipler ve Semboller, Çev. Ali Toraman, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2017.
• SAKAOĞLU, Saim, “Çınar Olayı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt 2, Kültür Bakanlığı-Türk Tarih Vakfı Yayını: 500, Ankara 1994a.
• SAYILIR BÜYÜKCAN, Şeyda, Türk Kültüründe Konar-Göçerlik ve Etnisite Meselesi, İdeal Kültür Yay., İstanbul 2019.
• SEPETÇİOĞLU, Necati, Dedem Korkut’un Kitabı, İrfan Yay., İstanbul 2010.
• ULUÇAY, Mustafa Çağatay, 18 ve 19 ncu Yüzyıllarda Saruhan’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, İstanbul 1955.
• UZUN, Nihat, “Kur’ân’da Üç Ağaç Türü Yahut Bazı Ayetlerin Anlamlarını Yeniden Düşünmek”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. 11, S. 3, 2011, ss. 133-164.
• YAZAR, Turgay, “Ortaçağ Anadolu Türk Mimari Bezemesinde Vakvak Üslubu”, Bilig, S. 42, 2007, ss.1-33.
• YOLCU, Mehmet Ali, KÖSE, Serkan, “Türk Mitolojisinde Süt Gölüyle İlgili Tasarımlar”, IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu 26-28 Nisan 2017, Niğde, Bildiriler Kitabı, C. 3, Edt:Turgay Düğen, Sayavuş Quasimov, Niğde 2017, ss. 481-485.