ORTA TUGAY ADASI ÜZERİNDE SOVYET-AFGAN SINIR ANLAŞMALIĞI VE BASMACI İSYANI

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 7, 261 - 282, 20.01.2022

Mehmet Erkan Kıllıoğlu

https://doi.org/10.53718/gttad.947548

Öz

Afganistan, Orta Asya’ya olan sınırı nedeniyle Çarlık Rusya’sı ve Sovyetler Birliği’nin dış politikası ve güvenlik önceliklerinde her zaman ayrıcalıklı bir yere sahip olmuştur. Bilindiği üzere Afganistan, 19. yüzyılda Britanya İmparatorluğu ile Çarlık Rusya’sı arasında “Büyük Oyun” adıyla anılan rekabet ve nüfuz mücadelesinin yaşandığı bölgelerden biri olmuştur. Çarlık Rusya’sı ve Britanya İmparatorluğu yaşanan bu nüfuz mücadelesinin yıkıcı bir hal almaması için o Afganistan’ın iki devlet arasında tampon bir bölge olarak kalmasını en uygun yol olarak görmüşler ve bu konuda uzlaşmışlardır. Bu rekabet Çarlık Rusyası’nın en büyük korkularından birisi olan güneyden gelecek saldırılara açık olma tehlikesini arttırdığı Çarlık bu konuya oldukça temkinli bir şekilde yaklaşmış ve bu korkuyu halefi olan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’ne (SSCB) de miras bırakmıştır. Çarlık Rusya’sı ve SSCB’nin bu hassasiyetinin uluslararası alanda önemli yansımaları olmuştur. 1920’li yıllarda Orta Asya’da Bolşevik idaresine karşı bir tepki olarak başlayan Basmacı İsyanı bu korkuyu daha da kronik bir hale getirmiştir. Bu yüzden SSCB, Orta Asya’nın elinden çıkmaması için bir an önce Basmacı İsyanı’nı sonlandırmaya çalışmıştır. Tüm mali, idari ve askeri kaynaklarını bu sorunla mücadeleye tahsis etmiştir. Çünkü Basmacılar Orta Asya’daki Sovyet hedeflerine saldırılar yaptıktan sonra Kızılordu’nun takibinden kurtulmak için Ceyhun (Amu Derya) Nehri’ni geçerek Afganistan topraklarına sığınıyorlardı. Basmacıların bu eylemlerini sonlandırmak için Sovyet idaresi, sınırda yer alan Orta Tugay adasının hükümranlığı ile ilgili sorunu koz olarak karar vermiştir. Orta Tugay adası, Ceyhun nehri yaz kuraklığı nedeniyle kuruduğu zaman Afganistan toprakları ile birleşiyordu. Afganistan, bu durumdan kaynaklanan ihtilafı başarılı bir şekilde uluslararası kamuoyuna taşımıştır. Afganistan’a karşı takınılacak saldırgan bir tutumun aleyhine olacağını gören SSCB yönetimi bu yüzden adanın hükümranlığı konusu Afganistan’ın Basmacılara verdiği desteğin sonlandırılması için pazarlık malzemesi haline getirmeye karar vermiştir. Bu kapsamda SSCB, adanın Afganistan’a geri verilmesine karşılık olarak Basmacılara verilen desteğin kesilmesini talep etmiştir. Bu istek Afgan tarafınca kabul edilmiştir. Sovyetler Birliği Afganistan’a taviz vermiş gibi görünse de taktiksel açıdan kazançlı çıkmıştır. Uluslararası barışın tesisi için çalışan bir güç olduğunu ve hiçbir devletten irredentist talepleri olmadığı iddiasında olan Sovyetler bu olayı kendi propaganda amaçları için kullanma yoluna gitmiştir. Bu hamle sonucunda Afganistan’daki lojistik desteği kesilen Basmacı Hareketi Orta Asya’da marjinalleştirilmiş ve 1930’a doğru tamamen bastırılmıştır. 1920’li yılların ortalarında, Sovyet-Afgan sınır anlaşmazlığı ve iki ülke sınırını çizen Ceyhun (Amu Derya) ırmağı üzerindeki Orta Tugay (Urta Tugai) adasının hükümranlığı konusunda yaşanan anlaşmazlık Basmacı İsyanı ile de birleşince, uluslararası gündemi işgal eden konulardan biri olmuştur. Adanın hükümranlığı konusundaki anlaşmazlık 1895 yılında ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler

Basmacılar, Ceyhun Irmağı, Orta Tugay Adası, Mahmut Tarzi

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

SOVIET-AFGHAN BORDER DISPUTE ON ISLAND OF URTHA TUGAI AND THE BASMACHI UPRISING

Öz

Because of its borders with Central Asia, Afghanistan has always had a privileged position in the foreign policy and security priorities of the Tsarist Russia and the Soviet Union. As it is known, Afghanistan became one of the regions where the rivalry and influence struggle between the British Empire and Tsarist Russia, known as the Great Game, took place in the 19th century. Tsarist Russia and the British Empire considered that Afghanistan to remain as a buffer zone between the two states as the most appropriate way to prevent this struggle of influence from becoming destructive. Because that rivalry increased the danger of being open to intrusion from the south, which was one of the biggest fears of Tsarist Russia, take the Great Game issue very seriously. Tsarist Russia left that fear of “invaders from south” to its successor, the Union of Soviet Socialist Republics (USSR). Tsarist Russia’s and the USSR’s that priority had important reflections in the international arena. The Basmachi Uprising, which started as a reaction against the Bolshevik rule in Central Asia in the 1920s, made this fear even more chronic. Therefore, the USSR tried to supress the Basmachi Revolt as soon as possible so that Central Asia would not be out of her control. In order to quit the Basmachi Uprising, the USSR has allocated all its financial, administrative and military resources to the fight against Basmachis. Because whenever the Basmachis attacked the Soviet targets in Central Asia, they took refuge in Afghanistan by crossing the Ceyhun (Amu Derya) River to avoid the pursuit of the Red Army. In order to end these actions of the Basmachis, the Soviet administration decided use the sovereignty problem of the Urtha Tugai island which was located on the joint border. The island of Urtha Tugai merged with the territory of Afghanistan when the Ceyhun river dried up due to summer drought. Afghanistan has successfully brought the conflict arising from this situation to the international public arena. Realizing that an aggressive attitude towards Afghanistan would be against her, the USSR administration therefore decided to make the issue of sovereignty of the island a bargaining chip for the termination of Afghanistan's support to the Basmachis. In this context, the USSR demanded that the support given to the Basmachis would be quit in order to return the island to Afghanistan. This request was accepted by the Afghan side. Although the Soviet Union seemed to have made concessions to Afghanistan, she was tactically victorious. Claiming that the USSR was a peacefull state, working for the establishment of just international order and peace and that they had no irredentist demands from any state, the Soviets tried to use this event for their own propaganda campaigns. As a result of this policy, the Basmachi Uprising, whose logistical support in Afghanistan was cut off, was marginalized in Central Asia and completely suppressed towards 1930’s. In the mid-1920s, the Soviet-Afghan border dispute and the dispute over the sovereignty of the Urta Tugai island on the Ceyhun river, which drew the border of the two countries, combined with the Basmachi Uprising, became one of the main issues occupying the international agenda. The dispute over the sovereignty of the island first arose in 1895.

Anahtar Kelimeler

River Amu Derya, Panj River, Basmachis

Proje Numarası

-

Kaynakça

• ANDİCAN, Ahat, Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, 1. Baskı, Emre Yayınları, İstanbul 2003.
• AZAMHOCAYEV, Saidekber, Türkistan Muhtariyeti (Milli, Demokratik Devletçilik Kurılışı Tecrübesi), Taşkent Neşriyat, Taşkent 2000.
• BADEMCİ, Ali, Korbaşılar:1917-1934 Türkistan Milli İstiklal Hareketi ve Enver Paşa, Kutluğ Yayınları, İstanbul 1975.
• BANDERA, Vladimir N, “The New Economic Policy (NEP) as Economic System”, Journal of Political Economy, 71/3, (1963), s. 265-279.
• BENDRIKOV, K. Y., Oçerki po İstorii Narodnogo Obrazovaniya v Turkestanskom Kraye (1865-1924), Moskova 1960.
• BOETTKE, Peter J. , The Political Economy of Soviet Socialism: The Formative Years,1918-1928, Kluwer Academic Publishers, Boston 1990.
• BROXUP, Marie, Basmacılar, çev. Yuluğ Tekin Kurat, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Asya-Afrika Araştırmaları Grubu Yayınları, No 4, Ankara 1984.
• BULAK BAŞİ, “Kokand ve Alaş Orda Milli Hükümatları”, Milli Türkistan, 2/70-71, (Mart 1951), s. 15-22.
• CASTAGNE, Joseph, Orta Asya Bozkırlarında Bir Osmanlı Generali Enver Paşa, çev. Reşat UZMEN, Orkun Yayınları, İstanbul 1991.
• CHOKAEV, Mustafa, “The Basmaji Movement in Turkestan “, The Asiatic Review, 24/78, (1928), s. 273-288. Kısaltılmış Türkçesi, çev. Eşref Bengi ÖZBİLEN, “Türkistan’da Basmacı Hareketi”, Türkistan, 1/4, (1988), s. 13-18.
• ÇOROTEGİN, Tınçtıkbek-MOLDOKASIMOV, Kıyaz, Kırgızdardın Cana Kırgızstandın Kıskaça Tarihi, Bişkek 2000.
• DMITRENKO, V. P. , “Certain Aspects of the New Economic Policy in Soviet Historical Scholarship of the 1960s” Soviet Studies in History, 11/3, (1972-1973), s. 213-251.
• DUMAN, Oğuz Şaban, Doğu-Batı Meselesi ve Sultan Galiyev, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1999.
• HARRISON, Mark, “Why did NEP Fail?” Economics of Planning, 16/1, (1980), s. 57-66.
• HATUNOĞLU, Nurettin, Buhara Hanlığının Son Emiri Alimhan ve Dönemi (1911-1920), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2010.
• ______________, “Buhâra Emirliği’nin Son Hükümdarı Âlim Han’ın Afganistan’da Ölümü ve Sonrasında Yaşanan Gelişmeler”, Asya Araştırmaları Dergisi, 2/2, (2018), s. 127-144.
• HAYİT, Baymirza, “Türkistan’da Basmacılık Hareketi (Milli Mücadele 1918-1934)”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S17, (Temmuz 1986), s. 25-31.
• HAYİT, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1995.
• HAYİT, Baymirza, Basmacılar-Türkistan Milli Mücadele Tarihi (1917-1934), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları No: 261, Tarih ve Kültür Serisi: 6, Ankara 1997.
• HAYİT, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2004.
• MERDANOĞLU Süleyman-MUHAMMEDİEV, Nasriddin, Özbekistan Kılavuzu, Özbekistan Altın Miras Vakfı, Ankara 1997.
• NOVE, Alec, “Some Thoughts on the End of NEP”, Economy and Society in Russia and the Soviet Union, 1860–1930: Essays for Olga Crisp, ed. Linda EDMONDSON ve Peter WALDRON, St. Martin’s Press, New York 1992, s.234-243.
• PAKSOY, H. B. , “Basmachi” Modern Encyclopedia of Religions in Russia and Soviet Union, Cilt: 4, Academic International Press, Florida 1991.
• PAKSOY, H. B. , “Basmacı ve 1916-1924 Türkistan Bağımsızlık Savaşı”, ed. H. B. PAKSOY, Türk Tarihi, Toplumların Mayası, Uygarlık, Mazhar Zorlu Holding, İzmir 1997, s. 132-151.
• PANIN, Sergei Borisovich, “The Soviet-Afghan Conflict of 1925-26 Over the Island of Urta-Tugai”, çev. Harold S. ORENSTEIN, The Journal of Slavic Military Studies, 12/3, (Eylül 1999), s. 122-133.
• PANIN, Sergei Borisovich, Rossiia i Afganistan, 1905-1918 (Russia and Afghanistan, 1905-1918), Irkutsk 1995.
• PARK, Alexandre G., Bolshevism in Turkestan, 1917-1927, Columbia University Press, New York 1957.
• PREOBRAZHENSKY, Yevgheni Alekseyevich, The Economic Policy of the Proletariat in a Peasant Country, The Crisis of Soviet Industrialization: Selected Essays, ed. D. A. FILTZER, M. E. Sharpe, New York 1979.
• RECEPOV, Kahraman, Buharaga Kızıl Armiye Baskını ve Unge Karşı Kureş: Tarih Hakikatı 1920-1924, Taşkent Manevyatı Yayınları, Taşkent 2002.
• SOCHOR, Zenovia, “NEP Rediscovered: Current Soviet Interest in Alternative Strategies of Development”, Soviet Union, 9, (1982), s. 189-211.
• TOGAN, Ahmet Zeki Velidi, Bugünkü Türkistan ve Yakın Tarihi, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.
• VOLODARSKII, Mikhail I. , Sovety i ikh İuzhnye Sosedi Iran i Afganistan (1917-1933) [Sovyetler ve Güney Komşuları, İran ve Afganistan (1917-1933)], Overseas Publications Interchange, Londra 1985.
• YAMAUCHI, Masayuki, Hoşnut Olamamış Adam-Enver Paşa, Türkiye’den Türkistan’a, Bağlam Yayıncılık, İstanbul 1995.
• YARKIN, İbrahim, “Muhtar Türkistan ve Alaş Orda Hükümetleri ile Basmacılık Hareketi Hakkında”, Türk Kültürü, 23, (Eylül 1964), s. 37-42.
• ZALESKI, Eugene, Planning for Economic Growth in the Soviet Union, 1918-1932, çev. Marie-Christine MACANDREW ve G. Warren NUTTER, University of North Carolina Press, Chapel Hill 1971.
• ZİYAEVA, Dana, Turkistan Milli Azadlık Hereketi, Gafur Gulam Namıdeki Edebiyat ve Sanat Neşriyatı, Taşkent 2000.