BUHARA ÖZBEK HANLIĞI'NDA SOYURGAL VE TANHA TİPİ TOPRAK MÜLKİYETİ (ŞEYBANÎLER VE ASTRAHANÎLER DEVRİ)

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 8, 577 - 588, 20.07.2022

Şeyda Atay Gülay Karadağ Çınar

https://doi.org/10.53718/gttad.1062553

Öz

Özbek Hanlığı Muhammed Şeybanî Han tarafından 1500 yılında kurulmuştur. Devletin başkenti Buhara şehri olup kurucu hanedanın soyu Altın Orda hükümdarlarından Şiban Han ve Özbek Han’a dayanmaktadır. Yaklaşık yüz yıl hâkimiyet süren Şeybanî Hanedanlığı 1598 yılında Abdülmümin Han’ın ölümüyle son bulmuştur. İktidarın yeni sahipleri, soyu Cengiz Han’a dayanan ve Şeybanîler ile akraba olan Astrahanîler (Canîler)’dir. Her iki hanedanlık, hükümet sistemlerini sahip oldukları kültürel mirasa ve yaşadıkları bölgenin şartlarına uygun olarak biçimlendirmişlerdir. Özbek Hanlığı’nın toprak mülkiyeti meselesi de bu anlayışla düzenlenmiştir.
Buhara Özbek Hanlığı’nda toprak mülkiyeti ikta, soyurgal, tanha ve vakıf toprakları şeklinde tasnif edilebilir. Bu çalışmada toprak mülkiyeti tiplerinden özellikle soyurgal ve tanha tipi ele alınacaktır. Her iki uygulamanın birbirinin ardılı olduğu ve siyasi şartlara binaen süreç içerisinde değişim gösterdiği tezi örnekler ışığında tartışılacaktır.
Türk, Moğol, İran ve İslam devletlerinde fetihler sayesinde genişleyen ülke topraklarından küçük ya da büyük çaplı bölgelerin ya da bir bölgeden elde edilen gelirin, hükümdar tarafından belirli bir zümre gözetilmeksizin bağışlanmasına soyurgal denilir. Şeybanî hanedanlığı döneminde iktâ ve soyurgal uygulamasına tesadüf edilirken Astrahanîler döneminde soyurgalın kapsamının daraldığı göze çarpmaktadır. Yeni dönemde soyurgal sadece din adamlarına ve âlimlere verilen bağışa dönüşmüştür. Tanha ise hanedan mensuplarına, yüksek rütbeli askerlere ve beylere belirli bir süre zarfında ve babadan oğula intikal etmeyecek şekilde yapılan toprak bağışlarını ifade etmektedir.
Muhammed Şeybanî Han mali ve idari alanlarda pek çok hak kazandıran soyurgal uygulamasıyla Ebu’l-Hayrlı Sultanlar arasındaki güç paylaşımını ve merkezi otoriteyi sınırlama modelini güçlendirmiştir. Ayrıca orduyu yeni fetihlere teşvik etmek ve başarılı olanları ödüllendirmek amacıyla ele geçirilen toprakları yüksek rütbeli askerlere ve beylere pay etmiştir. Timurlu mirasını devralan Şeybanî Hanlığı bu sistemi uygulayarak kuzey, batı ve güney batı istikametinde önemli ilerlemeler kaydetmiş, ülke sınırlarını olabildiğince genişletmiştir. Özbek hanları ülke topraklarını bayındır hale getirmek niyetiyle soyurgalın kapsamını genişletmiş ve fetihlere katılmayan sultanları da hisse sahibi ilan etmiştir. Böylece Muhammed Şeybanî Han’dan itibaren takip edilen toprak politikasıyla esasında kalıcı hibeler desteklenmiştir.
Ne yazık ki bu politika bireylerin kazanımlarını devlet çıkarlarından daha önemli hale getirmiştir. Zamanla yerel yönetimler elde ettikleri gücü merkezi otorite aleyhine kullanmaya kalkışmışlardır. Dolayısıyla hükümetler, soyurgal sisteminin her geçen gün merkezi otoriteyi zayıflatmasının önüne geçememişlerdir. Astrahanîler devrinde uygulanan tanha uygulaması tıpkı soyurgal gibi sultan ve boy beylerinin, adlarına tahsis edilen bölge arazisinden geniş ölçüde istifade etmelerine imkân sağlamıştır. Başlangıçta hükümdarlar imtiyaz sahiplerine bazı kısıtlamalar getirerek soyurgal ve tanha sistemindeki olumsuzlukları engellemeye çalışmışlardır. Ancak zamanla boy beylerinin sahip oldukları yetkileri genişleterek ülke topraklarını özel mülkiyetlere dönüştürmüşlerdir. Nitekim soyurgal ve tanha uygulamaları merkezi otoriteyi önemseyen Özbek hanlarının güçlü devlet düşüncesine hizmet etmemiştir. Amaçlananın ötesinde yerelleşmeye ve feodal düzene zemin hazırlamıştır.

Anahtar Kelimeler

: Buhara Özbek Hanlığı, Şeybanîler, Astrahanîler, Soyurgal, Tanha

Destekleyen Kurum

Afyon Kocatepe Üniversitesi, BAP Birimi

Proje Numarası

17.SOS.BİL.20

Teşekkür

Bu makale Afyon Kocatepe Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projeleri Biriminin 17.SOS.BİL.20 numaralı projesiyle desteklenmiştir.

THE LAND OWNERSHIP AT TYPES OF SOYURGHAL AND TANHA IN THE BUKHARA UZBEK KHANATE

Öz

Uzbek Khanate was founded in 1500 years by Muhammed Shaybani Khan. Bukhara was the capital of Uzbek Khanate, and the lineage of the founder dynasty went back to Shiban Khan and Uzbek Khan (1312-1340) from rulers of the Golden Horde. Nearly a hundred years of rule of the Shaybanid Dynasty ended with the death of Abdulmumin Khan in 1598. The new power holders were the Astrakhanids (The Janids) descended from Genghis Khan and were related to the Shaybanids. Both dynasties formed their government systems according to having cultural heritage and the conditions of the migrated region. This understanding is also organized by the land ownership system of the Uzbek Khanate.
The land ownership in the Bukhara Uzbek Khanate can be classified as the ikta, soyurghal, tanha, and the foundation lands. In this paper two types of land ownership, soyurghal and tanha will be examined. It will be discussed that both practices were successive of each other and changed in the process depending on the political conditions with examples.
In Turkish, Mongol, Iranian and Islamic countries, granting the small or large-scale territories form state land which expanded thanks to conquests or the income from a domain without regarding the class by the ruler in time determines the general framework of the soyurghal system. Shaybanids used the ikta and soyurghal systems for a hundred years. Then Astrakhanids narrowed the scope of the soyurghal. In this period, soyurghal turned into grants given only to the leaders of the clergy and the scholars. On the other hand, tanha refers to the land grants made to the dynasty members, high-ranking soldiers and Turk and Mongol’s begs.
Muhammed Shaybani Khan strengthened the model of power-sharing and limitation of authority among the Abu’l-Khayrids Sultans with the soyurghal system that gave many financial and administrative rights and granting immunity. In addition, he apportioned the captured lands to high-ranking soldiers and begs to encourage the army and reward the victorious soldiers. The Shaybanid Khanate, who took over the Timurid heritage made significant progress in the north, west and south-west directions by applying this system and expanding the country’s borders as much as possible. The Uzbek Khans expanded the scope of soyurghal intending to cultivate the country’s lands and declared the sultans not joined in the conquests as shareholders. Thus, the successor sultans supported permanent grants by the land ownership policy since Muhammed Shaybani Khan.
Unfortunately, this policy made more important the gains of individuals than the state’s interests. Over time, the local governments have attempted to use their power against the central authority. The governments could not prevent the soyurghal system from weakening the central authority day by day. Tanha System, which was applied during Astrakhanid Dynasty, enabled the sultans and begs to benefit widely from the region’s land allocated to their names, just like the soyurghal. In the beginning, the rulers tried to prevent the negativities in the soyurghal and tanha system by placing some restrictions on the concessionaires. However, they transformed the country’s lands into private property expanding the powers of begs over time. Consequently the soyurghal and tanha systems did not serve the strong state idea of the Uzbek khans who cared about the central authority. These practices paved the way for localization and feudal order beyond their purpose.

Anahtar Kelimeler

Bukhara Uzbek State, Shaybanids, Astrakhanids, Soyurghal, Tanha

Proje Numarası

17.SOS.BİL.20

Kaynakça

• Abdullah bin Muhammed bin Ali Nasrullahî, Zübdetü’l-Âsâr, 5368 no’lu yazma, ve 608 no’lu yazma, Özbekistan Bilimler Akademisi Taşkent El -Biruni Şark Şinaslık Enstitüsü.
• ABDURRAIMOV, M.A, Oçerki Agrarnıh Otnoşeniy v Buharskom Hanstve v XVII Pervoy Polovine XIX Veka, C.I-II, İzdatelstv ‘’Fan’’Uzbekskaya Sovetskaya Sotsialistiçeskaya Respublika, Taşkent 1966.
• ALPARGU, Mehmet, Onaltıncı Yüzyılda Özbek Hanlıkları, Türk Dünyası Araştırmaları yay., Ankara 1995.
• ,“Türkistan Hanlıkları”, Türkler, C. 8, Edt. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca vd., Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, ss. 557–605.
• Avaz Muhammad Attor Hoqandi, Tarixi Jahonnamoyi, Sarq Yuldizi Jurnali, 8-son, 1991.
• BURTON, Audrey, The Bukharans A Dynastic, Diplomatic and Commercial History 1550-1702, Routledge Press, New York 2019.
• BUTAYEV Shavkat - Abbos Irısqulov, English-Uzbek Uzbek-English Dictionary (Inglızcha- O’zbekcha O’zbakcha- Inglızcha Lug’at, O’zbekiston Respublikası anlar Akademiyası, Fan Nashriyotı, Taşkent 2008.
• ÇORUHLU, Yaşar, “Şirdar Medresesi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.39, İstanbul 2010, ss.191-192.
• DEMİRCİ, Mustafa, “İktâ”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 22, İstanbul 2000, ss.43-47.
• “Desyatina” https://dic.academic.ru/searchall.php?SWord=Desyatina&from=ru&to=xx&did=&stype=, ET:14.01.2022.
• Fazlullah bin Ruzbehan Huncî, Mihmânnâme-yi Buhara (Tarih-i Padişâhî Muhammed Şibanî),yay. haz. Menuçeh Stude, İntişarat-ı İlmi ve Ferhangi Tahran 1341.
• FRAGNER, Bert, “Social, and İnternal Economic Affairs”, The Cambridge History of İran in Seven Volume 6 The Timurid And Safavid Periods, Edited by Peter Jackson, Cambridge University Press, United Kingdom 1986.
• GÜNDOĞDU, Abdullah, Hive Hanlığı Tarihi (Yadigar Şibanîler Devri 1512-1740), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1995.
• GÜZELDİR, Muharrem, Abuşka Lügati, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum 2002.
• Hafiz Taniş İbn Mir Muhammed Buharî, Abdullah-name “Şerefnamayi Şahi”, Fars Dilinden Sadık Mirzayev Tercümesi; ilmi muharrir, neşreden, söz başı ve izahlar müellifi, Boriboy Ahmedov, C. I-CII Taşkent, 1966.
• HAIDAR, Mansura. Central Asia in the sixteenth Century, Manahor Publishings, New Delhi 2002.
• HOLOV, M.Ş., Kniga “Babur-Name’’ kak metrlogiçeskiy istoçnik, Nauoka ta naukoznavstvo, 2008.
• İmamquli Hujjeti, Özbekistan Merkezi Devlet Tarih Arşivi, Kuşbegi fonu, 294 numaralı belge, Taşkent Özbekistan.
• İskender Bey Münşî-yi Türkmen, Târîh-i Âlem-Ârâ-yi Abbâsî II. Cilt-2. Kitap 4-5-6. Kısımlar, Çev. Ali Genceli, Yay. Haz. İsmail Aka, TTK Yayınları, Ankara 2019.
• J. M. Shodiyev, Buxoro Amirligi Davlatchiligining Rivojlanishi, Özbekistan Respublikası Adliya Vazirligi Taşkent Davlat Yuridik İnstituti, Taşkent 2010.
• Khwandamir, Habibu’s-siyar Tome Three, The Region of the Mongol and Turk Part Two: Shahrukh Mirza – Shah İsmail, Translated and Edited by W. M. Thackston, Harvard University, Cambridge1994.
• KILIÇ, Nurten, “Siyasal Kültürde Değişim: Şeybanî Han ve Özbek Siyasal Oluşumu”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1999.
• LAMBTON, Ann K. S., Landlord and Peasant in Persia:A Study of Land Tenure and Land Revenue,St. Martin’s Press, New York 1991.
• MACİT, Abdulkadir, Şeybânî Özbek Hanlığı Siyasî, İdarî, Askerî ve İktisadî Yapı, İlem Kitaplığı, Ankara 2016.
• Materiali Po İstorii Ura Tyube XVII-XIX Vekov Edt. A.A Semenov, O.D.Çehoviç, Akademia Nauk Tadjikskai SSSR İnstitut İstorii, Moskva 1963.
• Mir Muhammed Emin Buhari, Ubeydullah-Name, Perevod s.Tadjikskogo s Primeçaniyami çlena- korrespondenta Akademii Nauk UzSSR Professora A.A. Semenova, İzdatel’stvo Akademii Nauk UzSSR Taşkent 1957.
• Mirza Haydar Duğlat, Tarih-i Reşidî: Geride Bıraktıklarımızın Hikâyesi, çev. Osman Karatay, Selenge Yayınları, İstanbul 2006.
• Muhammed Talib, Matlabu’t-Talibin, Özbek tilige tercime: Gulam Kerimi- Erkin Mirkamilov, Ebu Reyhan Beruni Namındagı Şark Kolyazmaları Merkezi, Maveraünnehir Neşriyati, Taşkent 2016.
• MÜFİT, Sadık Bilge, “Bir Toplumsal Sınıf İmtiyazı Olarak Osmanlı Devlet’nde Vergi Muafiyeti”, Düşünen Siyaset Düşünce Dergisi, S.28, 2012, ss.385-406.
• Niyazi el- Lugatu‘n – Neva’iyye ve‘l-İstişhadatu‘l-Cagata’iyye= Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayaca Tanıklar, Haz: Mustafa S. Kaçalin, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara, 2011.
• ÖLMEZ, Mehmet, “Dil verileri Işığında Soyurgal ve Kökeni”, Trans Turkic Studies Festschrift in Honour of Marcel Erdal, İstanbul 2010.
• ÖLMEZ, Zuhal Kargı, Şecere-i Terakkime (Türkmenlerin Soy Kütüğü), Simurg Yayınları, Ankara 1996.
• , Mahbûbû’l-Kulûb (İnceleme-Metin-Sözlük), (Basılmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Ankara 1993.
• ÖZGÜDENLİ, Osman G., Ortaçağ Türk -İran Tarihi Araştırmaları, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2006.
• SATO, Tsugitaka State and Rural Society in Medieval İslam: Sultans Muqta’s and Fallahun, E.J. Brill, Tokyo 1997.
• Şeyh Süleyman Efendi, Çağatayca-Osmanlıca Sözlük, Türk Dilleri Araştırmaları Yayınları, Tıpkı Basım, C.13, İstanbul 2003.
• TOGAN, Z. Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1981.
• TOSUN, Necdet, “Ubeydullah Ahrar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.42, İstanbul, 2012, s.19-20.
• ÜKTEN, Selim Serkan, Buhara Hanlığı’nın Askeri Teşkilatı(1500-1868), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
• , Bölgeselleşme ve Feodal Çekişmeler Kıskacında Buhara Hanlığı’nın Çöküş Süreci”, Dede Korkut’un İzinde 30 Yıl Prof. Dr. Üçler Bulduk’a Armağan Türk Tarihine Dair Yazılar, Gece Kitaplığı, Ankara 2017, ss. 65-94.
• VERLAG, Harrossowitz, “History of Historiograpi of Post Mongol Central Asia and The Middle East: Studies is honour of John E. Woods”,Journal of The Royal Asşatic Society, 17(2), ss. 214-218.
• WELSFORD, Thomas, Four Types of Loyalty in Early Modern Central Asia, Brill Publishing, Bostan 2013, s.70-71.
• YAKUBOV, Akmal, “Özbekistan’da Çağdaş Arşivler Oluşturulmasının Tarihi”, ATDD, III/10, ss. 128-138.